ตสฺมิญฺหิ สมาคเม อยํ เถโร ยานิ จ ตทา อุปฺปนฺนานิ วตฺถูนิ, ยานิ จ อายติํ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปฏิพาหนตฺถํ สตฺถารา ทินฺนนยวเสเนว ตถาคเตน ฐปิตมาติกํ วิภชนฺโต สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานิ, ปรวาเท ปญฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ อาหริตฺวา ตทา อุปฺปนฺนวาทสฺส มทฺทนโต ปรปฺปวาทมทฺทนํ อายติํ อุปฺปชฺชนกวาทานํ ปฏิเสธนลกฺขณภาวโต อายติํ ปฏิเสธลกฺขณํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ อกาสิฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา สมตฺตาฯ

อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา

‘‘เกนาภต’’นฺติ อิมํ ปญฺหํ วิสชฺเชนฺเตน ชมฺพุทีเป ตาว อาจริยปรมฺปรา ยาว ตติยสงฺคีติ, ตาว ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีหฬทีเป อาจริยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตติยสงฺคหโต ปน อุทฺธ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ อิมํ ทีปนฺติ อิมํ ตมฺพปณฺณิทีปํฯ กญฺจิ กาลนฺติ กิสฺมิญฺจิ กาเลฯ โปราณาติ อฏฺฐกถาจริยาฯ ภทฺทนาโมติ ภทฺทสาลตฺเถโรฯ นามสฺส เอกเทเสนปิ หิ โวหาโร ทิสฺสติ ‘‘เทวทตฺโต ทตฺโต’’ติ ยถาฯ อาคุํ น กโรนฺตีติ นาคาฯ วินยปิฏกํ วาจยิํสูติ สมฺพนฺโธฯ ตมฺพปณฺณิยาติ ภุมฺมวจนํฯ นิกาเย ปญฺจ วาเจสุนฺติ วินยาภิธมฺมวชฺเช ทีฆนิกายาทิเก ปญฺจ นิกาเย จ วาเจสุํฯ สตฺต เจว ปกรเณติ ธมฺมสงฺคณีวิภงฺคาทิเก สตฺต อภิธมฺมปฺปกรเณ จ วาเจสุนฺติ อตฺโถฯ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หิํสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา, ปญฺญา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมธาวีฯ ติเปฏโกติ ตีณิ ปิฏกานิ เอตสฺส อตฺถีติ ติเปฏโก, เตปิฏโกติ วุตฺตํ โหติ, ติปิฏกปริยตฺติธโรติ อตฺโถฯ ตารกานํ ราชาติ ตารกราชา, จนฺทิมาฯ อติโรจถาติ อติวิย วิโรจิตฺถฯ ปุปฺผนาโมติ มหาปทุมตฺเถโรฯ สทฺธมฺมวํสโกวิโทติ สทฺธมฺมตนฺติยา โกวิโทฯ ปุปฺผนาโมติ สุมนตฺเถโรฯ ชมฺพุทีเป ปติฏฺฐิโตติ สุมนตฺเถโร กิร เอกสฺมิํ สมเย สีหฬทีปมฺหิ สาสเน โอสกฺกมาเน ชมฺพุทีปํ คนฺตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา สาสนํ อนุรกฺขนฺโต ตตฺเถว ปติฏฺฐาสิฯ มคฺคโกวิทาติ สคฺคมคฺคโมกฺขมคฺเคสุ โกวิทาฯ

ภารํ กตฺวาติ เตสํ เตสํ ภิกฺขูนํ สาสนํ ภารํ กตฺวา, ปฏิพทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘เต เต ภิกฺขู ตตฺถ ตตฺถ เปเสสี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มชฺฌนฺติกตฺเถรํ กสฺมีรคนฺธารรฏฺฐํ เปเสสี’’ติอาทิฯ มหิํสกมณฺฑลนฺติ อนฺธกรฏฺฐํ วทนฺติฯ วนวาสินฺติ วนวาสิรฏฺฐํฯ อตฺตา ปญฺจโม เอเตสนฺติ อตฺตปญฺจมา, ตํ ตํ ทิสาภาคํ ปญฺจ ปญฺเจว ภิกฺขู อคมํสูติ วุตฺตํ โหติฯ

อิทานิ ตตฺถ ตตฺถ คตานํ เถรานํ กิจฺจานุภาวํ ทสฺเสตุกาโม มชฺฌนฺติกตฺเถรสฺส คตฏฺฐาเน กิจฺจํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘เตน โข ปน สมเยน กสฺมีรคนฺธารรฏฺเฐ’’ติอาทิมาหฯ กรกวสฺสนฺติ หิมปาตนกวสฺสํฯ หราเปตฺวาติ อุทโกเฆน หราเปตฺวาฯ อรวาฬทหปิฏฺฐิยนฺติ อรวาฬทหสฺส อุทกปิฏฺฐิยํฯ ฉินฺนภินฺนปฏธโรติ สตฺถเกน ฉินฺนํ รงฺเคน ภินฺนํ วณฺณวิการมาปนฺนํ ปฏํ ธาเรตีติ ฉินฺนภินฺนปฏธโรฯ อถ วา สตฺถเกน ฉินฺนานํ คิหิวตฺถวิสภาคานํ กาสาวานํ ธารณโต ฉินฺนภินฺนปฏธโรฯ ภณฺฑูติ มุณฺฑโกฯ กาสาววสโนติ กาสาววตฺถนิวตฺโถฯ มกฺขํ อสหมาโนติ เถรํ ปฏิจฺจ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนํ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขณํ มกฺขํ อสหมาโน สนฺธาเรตุํ อธิสหิตุํ วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺโตฯ ภิํสนกานีติ เภรวารมฺมณานิฯ ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต ตโต ภุสา วาตา วายนฺตี’’ติอาทิมาหฯ ภุสา วาตาติ รุกฺขเภทนปพฺพตกูฏนิปาตนสมตฺถา พลววาตาฯ อสนิโย ผลนฺตีติ อสนิโย ภิชฺชนฺติ, ปตนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปหรณวุฏฺฐิโยติ อเนกปฺปการา อาวุธวุฏฺฐิโยฯ นิทฺธมถาติ คเหตฺวา อปเนถฯ ภิํสนกนฺติ นาคราชสฺส กายิกวาจสิกปโยคชนิตภยนิมิตฺตํ วิปฺปการํฯ

เม ภยเภรวํ ชเนตุํ ปฏิพโล น อสฺส น ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ภยเภรวํ นาม ขุทฺทานุขุทฺทกํ ภยํฯ อถ วา ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสภยํ, ปฏิฆภยสฺเสตํ อธิวจนํฯ เภรวนฺติ ภยชนกมารมฺมณํฯ สเจปิ ตฺวํ มหิํ สพฺพนฺติ สเจปิ ตฺวํ มหานาค สพฺพํ มหิํ สมุทฺเทน สห สสมุทฺทํ ปพฺพเตน สห สปพฺพตํ อุกฺขิปิตฺวา มมูปริ มยฺหํ สีโสปริ ขิเปยฺยาสีติ อตฺโถฯ เม ภยเภรวํ ชเนตุํ เนว สกฺกุเณยฺยาสีติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํเสนฯ

ตเววสฺส วิฆาโต อุรคาธิปาติ อุรคานํ นาคานํ อธิปติ ราช ตว เอว วิฆาโต ทุกฺขํ วิหิํสา อสฺส ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวาติอาทีสุ ตงฺขณานุรูปาย ธมฺมเทสนาย ทิฏฺฐธมฺมสมฺปรายิกํ อตฺถํ สนฺทสฺเสตฺวา กุสเล ธมฺเม สมาทเปตฺวา คณฺหาเปตฺวา ตตฺถ จ นํ สมุตฺเตเชตฺวา สอุสฺสาหํ กตฺวา ตาย จ สอุสฺสาหตาย อญฺเญหิ จ วิชฺชมานคุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา โตเสตฺวาติ อตฺโถฯ เถเรน กตํ นาคานุสาสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถายสฺมา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิโต อุทฺธํ ยถา ปุเรติ ยถา ตุมฺเห อิโต ปุเร สทฺธมฺมสวนุปฺปตฺติวิรหิตกาเล ปรสฺส โกธํ อุปฺปาทยิตฺถ, อิทานิ อิโต ปฏฺฐาย อุทฺธํ อนาคเต โกธญฺจ มา ชนยิตฺถ, วิชาตมาตุยาปิ ปุตฺเต สิเนหจฺเฉทนํ สพฺพวินาสมูลกํ สสฺสฆาตกญฺจ มา กริตฺถาติ อตฺโถฯ สุขกามา หิ ปาณิโนติ เอตฺถ หิ-สทฺโท การโณปเทเส, ยสฺมา สพฺเพ สตฺตา สุขกามา, ตสฺมา หิตสุขอุปจฺเฉทกรํ สสฺสฆาตญฺจ มา กโรถาติ วุตฺตํ โหติฯ

ยถานุสิฏฺฐนฺติ ยํ ยํ อนุสิฏฺฐํ ยถานุสิฏฺฐํ, อนุสิฏฺฐํ อนติกฺกมฺม วา ยถานุสิฏฺฐํ, เถเรน ทินฺโนวาทํ อนติกฺกมฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ ปฐมมคฺคผลาธิคโม อโหสีติ วทนฺติฯ กุลสตสหสฺสนฺติ อิมินา ปุริสานํ สตสหสฺสํ ทสฺเสติฯ กสฺมีรคนฺธาราติ กสฺมีรคนฺธารรฏฺฐวาสิโนฯ กาสาวปชฺโชตาติ ภิกฺขูนํ นิวตฺถปารุตกาสาววตฺเถหิ โอภาสิตาฯ อิสิวาตปฏิวาตาติ ภิกฺขูนํ นิวาสนปารุปนวาเตน เจว หตฺถปาทานํ สมิญฺชนปสารณาทิวาเตน จ สมนฺตโต พีชิยมานา อเหสุํฯ ทุฏฺฐนฺติ กุปิตํฯ พนฺธนาติ สํสารพนฺธนโตฯ

ธมฺมจกฺขุนฺติ เหฏฺฐามคฺคตฺตเย ญาณํฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปฐมมคฺคญาณเมว เต ปฏิลภิํสู’’ติ วทนฺติฯ โจเทตฺวา เทวทูเตหีติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.263 อาทโย) เทวทูตสุตฺตนฺตเทสนาวเสน (ม. นิ. 3.261 อาทโย) ทหรกุมาโร ชราชิณฺณสตฺโต คิลานสตฺโต กมฺมการณา กมฺมการณิกา วา มตสตฺโตติ อิเมหิ ปญฺจหิ เทวทูเตหิ โจเทตฺวา โอวทิตฺวา, สํเวคํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ

ทหรกุมาราทโย หิ ตตฺถ ‘‘เทวทูตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตถา หิ ทหรกุมาโร อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘‘ปสฺสถ โภ มยฺหมฺปิ ตุมฺหากํ วิย หตฺถปาทา อตฺถิ, สเก ปนมฺหิ มุตฺตกรีเส ปลิปนฺโน, อตฺตโน ธมฺมตาย อุฏฺฐหิตฺวา นหายิตุํ น สกฺโกมิ, ‘อหํ กิลิฏฺโฐ, นหาเปถ ม’นฺติ วตฺตุมฺปิ น สกฺโกมิ, ชาติโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต, น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ ชาติโต อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ ชาติ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺสา ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนส เทวทูโต นาม ชาโตฯ

ชราชิณฺณสตฺโตปิ อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘‘ปสฺสถ โภ อหมฺปิ ตุมฺเห วิย ตรุโณ อโหสิํ อูรุพลพาหุพลชวสมฺปนฺโน, ตสฺส เม ตา พลชวสมฺปตฺติโย อนฺตรหิตา, หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจญฺจ น กโรนฺติ, ชรายมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต, น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ ชราย อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ ชรา อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺสา ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนส เทวทูโต นาม ชาโตฯ

คิลานสตฺโตปิ อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘‘ปสฺสถ โภ อหมฺปิ ตุมฺเห วิย นิโรโค อโหสิํ, โสมฺหิ เอตรหิ พฺยาธินา อภิหโต สเก มุตฺตกรีเส ปลิปนฺโน, อุฏฺฐาตุมฺปิ น สกฺโกมิ, วิชฺชมานาปิ เม หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจํ น กโรนฺติ, พฺยาธิโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต, น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ พฺยาธิโต อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ พฺยาธิ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนส เทวทูโต นาม ชาโตฯ

กมฺมการณา กมฺมการณิกา วา จตุตฺโถ เทวทูโตติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ กมฺมการณปกฺเข ทฺวตฺติํส ตาว กมฺมการณา อตฺถโต เอวํ วทนฺติ นาม ‘‘มยํ นิพฺพตฺตมานา น รุกฺเข วา ปาสาเณ วา นิพฺพตฺตาม, ตุมฺหาทิสานํ สรีเร นิพฺพตฺตาม, อิติ อมฺหากํ ปุเร นิพฺพตฺติโตว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนตา เทวทูตา นาม ชาตาฯ

กมฺมการณิกาปิ อตฺถโต เอวํ วทนฺติ นาม ‘‘มยํ ทฺวตฺติํส กมฺมการณา กโรนฺตา น รุกฺขาทีสุ กโรม, ตุมฺหาทิเสสุ สตฺเตสุเยว กโรม, อิติ อมฺหากํ ตุมฺเหสุ ปุเร กมฺมการณาการณโตว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนเตปิ เทวทูตา นาม ชาตาฯ

มตกสตฺโตปิ อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘‘ปสฺสถ โภ มํ อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ อุทฺธุมาตกาทิภาวํ ปตฺตํ, มรณโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต, น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ มรณโต อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ มรณํ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนส เทวทูโต นาม ชาโตฯ ตสฺมา ทหรกุมาราทโย เอตฺถ ‘‘เทวทูตา’’ติ เวทิตพฺพาฯ

อนมตคฺคิยนฺติ อนมตคฺคสํยุตฺตํ (สํ. นิ. 2.124)ฯ ธมฺมามตํ ปาเยสีติ โลกุตฺตรธมฺมามตํ ปานํ ปฏิลาภกรณวเสน ปาเยสีติ อตฺโถฯ สมธิกานีติ สหาธิกานิฯ สหตฺโถ เหตฺถ สํสทฺโทฯ อิสีติ สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺมกฺขนฺเธ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ อิสีติ วุจฺจติฯ ปญฺจ รฏฺฐานีติ ปญฺจวิธจีนรฏฺฐานิฯ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ ปกาเสนฺโต ยกฺขเสนํ ปสาทยีติ โยเชตพฺพํฯ

เตน จ สมเยนาติ ตสฺมิํ สมเย เตสํ คมนโต ปุพฺพภาคกาเลฯ ลทฺธํ ภวิสฺสตีติ เวสฺสวณสนฺติกา ลทฺธํ ภวิสฺสติฯ เวคสาติ เวเคนฯ สมนฺตโต อารกฺขํ ฐเปสีติ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย มา ปวิสนฺตู’’ติ อธิฏฺฐานวเสน สมนฺตา อารกฺขํ ฐเปสิฯ อฑฺฒุฑฺฒานิ สหสฺสานีติ อฑฺเฒน จตุตฺถานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ, อติเรกปญฺจสตานิ ตีณิ สหสฺสานีติ วุตฺตํ โหติฯ ทิยฑฺฒสหสฺสนฺติ อฑฺเฒน ทุติยํ ทิยฑฺฒํ, อติเรกปญฺจสตํ เอกํ สหสฺสนฺติ อตฺโถฯ โสณุตฺตราติ โสโณ จ อุตฺตโร จ โสณุตฺตราฯ นิทฺธเมตฺวานาติ ปลาเปตฺวานฯ อเทสิสุนฺติ อเทสยุํฯ

อชฺฌิฏฺโฐติ อาณตฺโตฯ ปุน ทานีติ เอตฺถ ทานีติ นิปาตมตฺตํ, ปุน อาคจฺเฉยฺยาม วา น วาติ อตฺโถฯ ราชคหนครปริวตฺตเกนาติ ราชคหนครํ ปริวชฺเชตฺวา ตโต พหิ ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตมคฺเคน คมเนน วาฯ อิทานิ เถรมาตุยา เวฏิสนคเร นิวาสการณํ ทสฺเสตุํ ตสฺส นครสฺส ตสฺสา ชาติภูมิภาวํ เถรสฺส จ อฏฺฐุปฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อโสโก กิร กุมารกาเล’’ติอาทิมาหฯ

อยํ ปเนตฺถ อนุปุพฺพิกถา – ปุพฺเพ กิร โมริยวํเส ชาตสฺส จนฺทคุตฺตสฺส นาม รญฺโญ ปุตฺโต พินฺทุสาโร นาม กุมาโร ปิตุ อจฺจเยน ปาฏลิปุตฺตมฺหิ นคเร ราชา อโหสิฯ ตสฺส ทฺเว ปุตฺตา สอุทริยา อเหสุํ, เตสํ เอกูนสตมตฺตา เวมาติกภาตโร อเหสุํฯ ราชา ปน เตสํ สพฺพเชฏฺฐกสฺส อโสกกุมารสฺส อุปรชฺชฏฺฐานญฺจ อวนฺติรฏฺฐญฺจ ทตฺวา อเถกทิวสํ อตฺตโน อุปฏฺฐานํ อาคตํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, อุปราช, ตว รฏฺฐํ คนฺตฺวา ตตฺถ อุชฺเชนีนคเร วสาหี’’ติ อาณาเปสิฯ โส ปิตุ วจเนน ตํ อุชฺเชนิํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เวฏิสคิรินคเร เวฏิสนามกสฺส เสฏฺฐิสฺส ฆเร นิวาสํ อุปคนฺตฺวา ตสฺส เสฏฺฐิสฺส ธีตรํ ลกฺขณสมฺปนฺนํ โยพฺพนปฺปตฺตํ เวฏิสคิริํ นาม กุมาริํ ทิสฺวา ตาย ปฏิพทฺธจิตฺโต มาตาปิตูนํ กถาเปตฺวา ตํ เตหิ ทินฺนํ ปฏิลภิตฺวา ตาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิฯ สา เตน สํวาเสน สญฺชาตคพฺภา หุตฺวา ตโต อุชฺเชนิํ นีตา มหินฺทกุมารํ ชนยิฯ ตโต วสฺสทฺวเย อติกฺกนฺเต สงฺฆมิตฺตญฺจ ธีตรํ อุปลภิตฺวา อุปราเชน สทฺธิํ ตตฺถ วสติฯ อุปราชสฺส ปน ปิตา พินฺทุสาโร มรณมญฺเจ นิปนฺโน ปุตฺตํ อโสกกุมารํ สริตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตุํ อุชฺเชนิํ มนุสฺเส เปเสสิฯ เต ตโต อุชฺเชนิํ คนฺตฺวา อโสกสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ เตสํ วจเนน โส ปิตุ สนฺติกํ ตุริตคมเนนาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เวฏิสคิรินครมฺหิ ปุตฺตทาเร ฐเปตฺวา ปิตุ สนฺตกํ ปาฏลิปุตฺตนครํ คนฺตฺวา คตสมนนฺตรเมว กาลกตสฺส ปิตุโน สรีรกิจฺจํ การาเปตฺวา ตโต เอกูนสตมตฺเต เวมาติกภาตโร จ ฆาตาเปตฺวา วิหตกณฺฏโก หุตฺวา ตตฺถ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อภิเสกํ คณฺหิฯ ตทาปิ เถรมาตา ทารเก รญฺโญ สนฺติกํ เปเสตฺวา สยํ ตตฺเถว เวฏิสคิรินคเร วสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สา ตสฺส มาตา เตน สมเยน ญาติฆเร วสี’’ติฯ

อาโรเปสีติ ปฏิปาเทสิฯ อมฺหากํ อิธ กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺฐิตนฺติ มาตุ ทสฺสนสฺส กตภาวํ สนฺธายาหฯ อนุภวตุ ตาว เม ปิตรา เปสิตํ อภิเสกนฺติอาทีสุ อภิเสกเปสนาทิกถา วิตฺถาเรน อุตฺตรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ฉณตฺถนฺติ ฉณนิมิตฺตํ, ฉณเหตูติ อตฺโถ, สยํ ฉณกีฬํ อกาตุกาโมติ วุตฺตํ โหติฯ

ตทา กิร เทวานํปิยติสฺโส เชฏฺฐมูลมาสปุณฺณมิยํ นกฺขตฺตํ โฆสาเปตฺวา ‘‘สลิลกีฬาฉณํ กโรถา’’ติ อมจฺเจ อาณาเปตฺวา สยํ มิควํ กีฬิตุกาโม มิสฺสกปพฺพตํ อคมาสิฯ มิสฺสกปพฺพตนฺติ ปํสุปาสาณมิสฺสกตฺตา เอวํลทฺธนามํ ปพฺพตํฯ ทิฏฺฐสจฺโจติ อนาคามิมคฺเคน ปฏิวิทฺธสจฺโจ, อนาคามิผลํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ โส กิร เถเรน อตฺตโน มาตุเทวิยา เทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวา อนาคามิผลํ สจฺฉากาสิ, โส จ เถรสฺส ภาคิเนยฺโยติ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ เถรสฺส มาตุเทวิยา ภคินี ตสฺสา ธีตา, ตสฺสา อยํ ปุตฺโตฯ วุตฺตญฺเหตํ มหาวํเส –

‘‘เทวิยา ภคินี ธีตุ, ปุตฺโต ภณฺฑุกนามโก;

เถเรน เทวิยา ธมฺมํ, สุตฺวา เทสิตเมว ตุ;

อนาคามิผลํ ปตฺวา, วสิ เถรสฺส สนฺติเก’’ติฯ

สมฺมาสมฺพุทฺเธน จ ตุมฺเห พฺยากตาติ โพธิมูเล เอว พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปํ ทิสฺวา อนาคเต ตสฺส ทีปสฺส สมฺปตฺติํ ทิฏฺเฐน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ‘‘อนาคเต มหินฺโท นาม ภิกฺขุ ตมฺพปณฺณิทีปํ ปสาเทสฺสตี’’ติ ตุมฺเห พฺยากตาฯ ตตฺถ ตมฺพปณฺณิทีปนฺติ ทีปวาสิโน วุตฺตาฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ อาสยานุสยญาณญฺจ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ วุจฺจติฯ เตน ปน อินฺทฺริยปโรปราทิํ วินา อญฺญํ น สกฺกา ทฏฺฐุนฺติ ‘‘โวโลเกนฺโต’’ติ อวตฺวา ‘‘โวโลเกตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เอตมตฺถนฺติ ‘‘อนาคเต มหินฺโท นาม ภิกฺขุ ตมฺพปณฺณิทีปํ ปสาเทสฺสตี’’ติ อิมมตฺถํฯ

เวฏิสคิริมฺหิ ราชคเหติ เทวิยา กตวิหาเรฯ กาโลว คมนสฺส, คจฺฉาม ทีปมุตฺตมนฺติ โยเชตพฺพํฯ อิทญฺจ เตสํ ปริวิตกฺกนิทสฺสนํฯ ปฬินาติ อากาสํ ปกฺขนฺทิํสุฯ อมฺพเรติ อากาเสฯ เอวมากาสํ ปกฺขนฺทิตฺวา กิํ เต อกํสูติ เจติยปพฺพเต นิปติํสูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวมุปฺปติตา เถรา, นิปติํสุ นคุตฺตเม’’ติฯ อิทานิ ตสฺส ปพฺพตสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ เถรานญฺจ ตตฺถ นิปติตฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุรโต ปุรเสฏฺฐสฺสา’’ติอาทิคาถมาหฯ ปุรโตติ ปาจีนทิสาภาเคฯ ปุรเสฏฺฐสฺสาติ อนุราธปุรสงฺขาตสฺส ปุรวรสฺสฯ เมฆสนฺนิเภติ สมนฺตโต นีลวณฺณตฺตา นีลมหาเมฆสทิเสฯ สีลกูฏมฺหีติ เอวํนามเก ปพฺพตกูเฏฯ หํสาว นคมุทฺธนีติ ปพฺพตมุทฺธนิ หํสา วิยฯ

ตตฺถ ปน ปติฏฺฐหนฺโต กทา ปติฏฺฐหีติ อาห ‘‘เอวํ อิฏฺฏิยาทีหิ สทฺธิ’’นฺติอาทิฯ ปรินิพฺพานโตติ ปรินิพฺพานวสฺสโต ตํ อวธิภูตํ มุญฺจิตฺวา ตโต อุทฺธํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ ฉตฺติํสติเม วสฺเสติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ กถํ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อชาตสตฺตุสฺส หี’’ติอาทิฯ ตสฺมิํเยว วสฺเสติ เอตฺถ ยสฺมิํ สํวจฺฉเร ยสฺมิญฺจ ทิวเส ภควา ปรินิพฺพุโต, ตสฺมิํ สํวจฺฉเร ตสฺมิํเยว จ ทิวเส วิชยกุมาโร อิมํ ทีปมาคโตติ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ลงฺกายํ วิชยสนามโก กุมาโร,

โอติณฺโณ ถิรมติ ตมฺพปณฺณิทีเป;

สาลานํ ยมกคุณานมนฺตรสฺมิํ,

นิพฺพาตุํ สยิตทิเน ตถาคตสฺสา’’ติฯ

สีหกุมารสฺส ปุตฺโตติ เอตฺถ กาลิงฺคราชธีตุ กุจฺฉิสฺมิํ สีหสฺส ชาโต กุมาโร สีหกุมาโรติ เวทิตพฺโพ, ปุพฺเพ อมนุสฺสาวาสตฺตา อาห ‘‘มนุสฺสาวาสํ อกาสี’’ติฯ จุทฺทสเม วสฺเสติ จุทฺทสเม วสฺเส สมฺปตฺเตฯ อิธ วิชโย กาลมกาสีติ อิมสฺมิํ ตมฺพปณฺณิทีเป วิชยราชกุมาโร อฏฺฐติํส วสฺสานิ รชฺชํ กาเรตฺวา กาลมกาสิฯ ตถา หิ อชาตสตฺตุ ราชา ทฺวตฺติํส วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ, อุทยภทฺโท โสฬส วสฺสานิ, ตสฺมา อชาตสตฺตุสฺส อฏฺฐมวสฺสํ อิธ วิชยสฺส ปฐมวสฺสนฺติ กตฺวา ตโต อุทฺธํ อชาตสตฺตุสฺส จตุวีสติ วสฺสานิ อุทยภทฺทสฺส จุทฺทส วสฺสานีติ วิชยสฺส อฏฺฐติํส วสฺสานิ ปริปูริํสุฯ ตถา จ วุตฺตํ –

‘‘วิชโย ลงฺกมาคมฺม, สตฺถุ นิพฺพานวาสเร;

อฏฺฐติํส สมากาสิ, รชฺชํ ยกฺขวิมทฺทโก’’ติฯ

‘‘อุทยภทฺทสฺส ปญฺจทสเม วสฺเส ปณฺฑุวาสุเทโว นาม อิมสฺมิํ ทีเป รชฺชํ ปาปุณี’’ติ วุตฺตตฺตา อุทยภทฺทสฺส จุทฺทสมวสฺสสงฺขาตํ เอกํ วสฺสํ อิมสฺมิํ ทีเป วิชยสฺส ปณฺฑุวาสุเทวสฺส จ อนฺตเร สีหฬํ อราชิกํ หุตฺวา ฐิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิญฺหิ วสฺเส วิชยราชสฺส อมจฺจา อุปติสฺสํ นาม อมจฺจํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ตสฺส นาเมน กเต อุปติสฺสคาเม วสนฺตา อราชิกํ รชฺชมนุสาสิํสุฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ตสฺมิํ มเต อมจฺจา เต, เปกฺขนฺตา ขตฺติยาคมํ;

อุปติสฺสคาเม ฐตฺวาน, รฏฺฐํ สมนุสาสิสุํฯ

‘‘มเต วิชยราชมฺหิ, ขตฺติยาคมนา ปุรา;

เอกํ วสฺสํ อยํ ลงฺกา-ทีโป อาสิ อราชิโก’’ติฯ

ตตฺถาติ ชมฺพุทีเปฯ อิธ ปณฺฑุวาสุเทโว กาลมกาสีติ อิมสฺมิํ สีหฬทีเป ปณฺฑุวาสุเทโว ติํส วสฺสานิ รชฺชมนุสาสิตฺวา กาลมกาสิฯ ตถา หิ อุทยภทฺทสฺส อนนฺตรํ อนุรุทฺโธ จ มุณฺโฑ จ อฏฺฐ วสฺสานิ รชฺชมนุสาสิํสุ, ตทนนฺตรํ นาคทาสโก จตุวีสติ วสฺสานิ, ตสฺมา อุทยภทฺทสฺส ปญฺจทสมโสฬสมวสฺเสหิ สทฺธิํ อนุรุทฺธสฺส จ มุณฺฑสฺส จ อฏฺฐ วสฺสานิ, นาคทาสกสฺส จ จตุวีสติวสฺเสสุ วีสติ วสฺสานีติ ปณฺฑุวาสุเทวสฺส รญฺโญ ติํส วสฺสานิ ปริปูริํสุฯ เตเนว วุตฺตํ –

‘‘ตโต ปณฺฑุวาสุเทโว, รชฺชํ ติํส สมา อกา’’ติ;

ตตฺถาติ ชมฺพุทีเปฯ สตฺตรสเม วสฺเสติ สตฺตรสเม วสฺเส สมฺปตฺเตฯ ตถา หิ นาคทาสกสฺส อนนฺตรา สุสุนาโค อฏฺฐารส วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺมา นาคทาสกสฺส จตุวีสติวสฺเสสุ วีสติ วสฺสานิ ฐเปตฺวา เสเสหิ จตูหิ วสฺเสหิ สทฺธิํ สุสุนาคสฺส อฏฺฐารสสุ วสฺเสสุ โสฬส วสฺสานีติ อิธ อภยรญฺโญ วีสติ วสฺสานิ ปริปูริํสุฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อภโย วีสติ วสฺสานิ, ลงฺการชฺชมการยี’’ติ;

ทามริโกติ ยุทฺธการโก โจโรฯ ปณฺฑุกาภโย ปน อภยสฺส ภาคิเนยฺโย ราชาเยว, น โจโร, พลกฺกาเรน ปน รชฺชสฺส คหิตตฺตา ‘‘ทามริโก’’ติ วุตฺตํฯ รชฺชํ อคฺคเหสีติ เอกเทสสฺส คหิตตฺตา วุตฺตํฯ อภยสฺส หิ วีสติเม วสฺเส น ตาว สพฺพํ รชฺชมคฺคเหสีติฯ

ตถา หิ วีสติมวสฺสโต ปฏฺฐาย อภยสฺส นว ภาติเก อตฺตโน มาตุเล ตตฺถ ตตฺถ ยุทฺธํ กตฺวา ฆาเตนฺตสฺส อนภิสิตฺตสฺเสว สตฺตรส วสฺสานิ อติกฺกมิํสุ, ตโตเยว จ ตานิ ราชสุญฺญานิ นาม อเหสุํฯ ตถา จ วุตฺตํ –

‘‘ปณฺฑุกาภยรญฺโญ จ, อภยสฺส จ อนฺตเร;

ราชสุญฺญานิ วสฺสานิ, อเหสุํ ทส สตฺต จา’’ติฯ

ตตฺถาติ ชมฺพุทีเปฯ ปณฺฑุกสฺสาติ ปณฺฑุกาภยสฺสฯ ภวติ หิ เอกเทเสนปิ โวหาโร ‘‘เทวทตฺโต ทตฺโต’’ติ ยถาฯ สตฺตรส วสฺสานิ ปริปูริํสูติ อนภิสิตฺตสฺเสว ปริปูริํสุฯ เอตฺถ จ กาฬาโสกสฺส โสฬสมวสฺสํ ฐเปตฺวา ปนฺนรส วสฺสานิ เหฏฺฐา สุสุนาคสฺส สตฺตรสมอฏฺฐารสมวสฺสานิ จ ทฺเว คเหตฺวา สตฺตรส วสฺสานิ คณิตพฺพานิฯ ตานิ เหฏฺฐา เอเกน วสฺเสน สห อฏฺฐารส โหนฺตีติ ตานิ ราชสุญฺญานิ สตฺตรส วสฺสานิ เหฏฺฐา วิชยปณฺฑุวาสุเทวราชูนมนฺตเร อราชิเกน เอเกน วสฺเสน สทฺธิํ อฏฺฐารส ราชสุญฺญวสฺสานิ นาม โหนฺติฯ

จนฺทคุตฺตสฺส จุทฺทสเม วสฺเส อิธ ปณฺฑุกาภโย กาลมกาสีติ จนฺทคุตฺตสฺส จุทฺทสเม วสฺเส อิมสฺมิํ ตมฺพปณฺณิทีเป ปณฺฑุกาภโย นาม ราชา สตฺตติ วสฺสานิ รชฺชมนุสาสิตฺวา กาลมกาสิฯ ตถา หิ สุสุนาคสฺส ปุตฺโต กาฬาโสโก อฏฺฐวีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิฯ ตโต ตสฺส ปุตฺตา ทส ภาตุกา ทฺเววีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสุํ, เตสํ ปจฺฉา นว นนฺทา ทฺเววีสติ, จนฺทคุตฺโต จตุวีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิฯ ตตฺถ กาฬาโสกสฺส อฏฺฐวีสติวสฺเสสุ ปนฺนรส วสฺสานิ เหฏฺฐา คหิตานีติ ตานิ ฐเปตฺวา เสสานิ เตรส วสฺสานิ, ทสภาตุกานํ ทฺเววีสติ, ตถา นวนนฺทานํ ทฺเววีสติ, จนฺทคุตฺตสฺส จุทฺทสมวสฺสํ ฐเปตฺวา เตรส วสฺสานีติ ปณฺฑุกาภยสฺส สตฺตติ วสฺสานิ ปริปูริํสุฯ ตถา จ วุตฺตํ –

‘‘ปณฺฑุกาภยนามสฺส, รญฺโญ วสฺสานิ สตฺตตี’’ติ;

ตตฺถ อโสกธมฺมราชสฺส สตฺตรสเม วสฺเส อิธ มุฏสิวราชา กาลมกาสีติ ตสฺมิํ ชมฺพุทีเป อโสกธมฺมราชสฺส สตฺตรสเม วสฺเส อิธ มุฏสิโว นาม ราชา สฏฺฐิ วสฺสานิ รชฺชมนุสาสิตฺวา กาลมกาสิ ฯ ตถา หิ จนฺทคุตฺตสฺส ปุตฺโต พินฺทุสาโร อฏฺฐวีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ, ตโต ตสฺส ปุตฺโต อโสกธมฺมราชา รชฺชํ ปาปุณิ, ตสฺมา จนฺทคุตฺตสฺส เหฏฺฐา วุตฺเตสุ จตุวีสติวสฺเสสุ เตรส วสฺสานิ คหิตานีติ ตานิ ฐเปตฺวา เสสานิ เอกาทส วสฺสานิ, พินฺทุสารสฺส อฏฺฐวีสติ วสฺสานิ, อโสกสฺส อนภิสิตฺตสฺส จตฺตาริ วสฺสานิ, อภิสิตฺตสฺส สตฺตรส วสฺสานีติ เอวํ สฏฺฐิ วสฺสานิ อิธ มุฏสิวสฺส ปริปูริํสุฯ ตถา จ วุตฺตํ –

‘‘มุฏสิโว สฏฺฐิ วสฺสานิ, ลงฺการชฺชมการยี’’ติ;

เทวานํปิยติสฺโส รชฺชํ ปาปุณีติ อโสกธมฺมราชสฺส อฏฺฐารสเม วสฺเส ปาปุณิฯ อิทานิ ปรินิพฺพุเต ภควติ อชาตสตฺตุอาทีนํ วสฺสคณนาวเสน ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ ฉตฺติํสติ วสฺสานิ เอกโต คเณตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปรินิพฺพุเต จ สมฺมาสมฺพุทฺเธ’’ติอาทิฯ ตตฺถ อชาตสตฺตุสฺส จตุวีสตีติ ปรินิพฺพานวสฺสสงฺขาตํ อฏฺฐมวสฺสํ มุญฺจิตฺวา วุตฺตํฯ อโสกสฺส ปุตฺตกา ทส ภาตุกราชาโนติ กาฬาโสกสฺส ปุตฺตา ภทฺทเสโน โกรณฺฑวณฺโณ มงฺกุโร สพฺพญฺชโห ชาลิโก อุภโก สญฺจโย โกรพฺโย นนฺทิวฑฺฒโน ปญฺจมโกติ อิเม ทส ภาตุกราชาโนติ เวทิตพฺพาฯ อุคฺคเสนนนฺโท ปณฺฑุกนนฺโท ปณฺฑุคตินนฺโท ภูตปาลนนฺโท รฏฺฐปาลนนฺโท โควิสาณกนนฺโท สวิทฺธกนนฺโท เกวฏฺฏกนนฺโท ธนนนฺโทติ อิเม นว นนฺทาติ เวทิตพฺพาฯ เอเตน ราชวํสานุสาเรนาติ เอเตน ชมฺพุทีปวาสิราชูนํ วํสานุสาเรน เวทิตพฺพเมตนฺติ อตฺโถฯ

ตมฺพปณฺณิทีปวาสีนมฺปิ ปุน ราชูนํ วเสน เอวํ คณนา เวทิตพฺพา – สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพานวสฺสํ อิธ วิชยสฺส ปฐมํ วสฺสนฺติ กตฺวา ตํ อปเนตฺวา ปรินิพฺพานวสฺสโต อุทฺธํ วิชยสฺส สตฺตติํส วสฺสานิ, ตโต อราชิกเมกวสฺสํ, ปณฺฑุวาสุเทวสฺส ติํส วสฺสานิ, อภยสฺส วีสติ วสฺสานิ, ปณฺฑุกาภยสฺส อภิเสกโต ปุพฺเพ สตฺตรส วสฺสานิ, อภิสิตฺตสฺส สตฺตติ วสฺสานิ, มุฏสิวสฺส สฏฺฐิ วสฺสานิ, เทวานํปิยติสฺสสฺส ปฐมํ วสฺสนฺติ เอวํ ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ ฉตฺติํส วสฺสานิ เวทิตพฺพานิฯ

เชฏฺฐมาสสฺส ปุณฺณมิยํ เชฏฺฐนกฺขตฺตํ มูลนกฺขตฺตํ วา โหตีติ อาห ‘‘เชฏฺฐมูลนกฺขตฺตํ นาม โหตี’’ติฯ ตสฺมิํ ปน นกฺขตฺเต กตฺตพฺพฉณมฺปิ ตนฺนิสฺสยตฺตา ตเมว นามํ ลภตีติ เวทิตพฺพํฯ มิควนฺติ มิคานํ วานนโต เหสนโต พาธนโต มิควนฺติ ลทฺธสมญฺญํ มิควํฯ โรหิตมิครูปนฺติ โคกณฺณมิคเวสํฯ ชิยนฺติ ธนุชิยํฯ อนุพนฺธนฺโตติ ปทสา อนุธาวนฺโตฯ มมํเยว ราชา ปสฺสตูติ เอตฺถ ‘‘อมฺเหสุ พหูสุ ทิฏฺเฐสุ ราชา อติวิย ภายิสฺสตี’’ติ อิมินา การเณน อตฺตานเมว ทสฺเสตุํ ‘‘มมํเยว ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺฐาสีติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘จินฺเตสี’’ติ วตฺวา ตสฺส จินฺตนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมสฺมิํ ทีเป ชาโต’’ติอาทิฯ เถโร ตสฺส ปริวิตกฺกํ ชานิตฺวา อตฺตโน สภาวํ กเถตฺวา ตํ อสฺสาเสตุกาโม ‘‘สมณา มยํ มหาราชา’’ติอาทิมาหฯ มหาราช มยํ สมณา นาม, ตฺวํ ปริวิตกฺกํ มา อกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ ตเวว อนุกมฺปายาติ ตว อนุกมฺปตฺถาย เอว อาคตา, น วิมุขภาวตฺถายาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อิเม สมณา นามา’’ติ อชานนฺตสฺส ‘‘สมณา มยํ, มหาราชา’’ติ กสฺมา เถโร อาหาติ เจ? อโสกธมฺมราเชน เปสิตสาสเนเนว ปุพฺเพ คหิตสมณสญฺญํ สาเรตุํ เอวมาหาติฯ อิมมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เตน จ สมเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

อทิฏฺฐา หุตฺวา สหายกาติ อทิฏฺฐสหายกา, อญฺญมญฺญํ อทิสฺวาว สหายกภาวํ อุปคตาติ วุตฺตํ โหติฯ ฉาตปพฺพตปาเทติ ฉาตวาหสฺส นาม ปพฺพตสฺส ปาเทฯ ตํ กิร ปพฺพตํ อนุราธปุรา ปุพฺพทกฺขิณทิสาภาเค อติเรกโยชนทฺวยมตฺถเก ติฏฺฐติฯ ตมฺหิ ฐาเน ปจฺฉา สทฺธาติสฺโส นาม มหาราชา วิหารํ การาเปสิ, ตํ ‘‘ฉาตวิหาร’’นฺติ โวหริํสุฯ ‘‘รถยฏฺฐิปฺปมาณาติ อายามโต จ อาวฏฺฏโต จ รถปโตเทน สมปฺปมาณา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ มหาวํเสปิ วุตฺตํ –

‘‘ฉาตปพฺพตปาทมฺหิ , ติสฺโส จ เวฬุยฏฺฐิโย;

ชาตา รถปโตเทน, สมานา ปริมาณโต’’ติฯ

คณฺฐิปเท ปน ‘‘รถยฏฺฐิปฺปมาณาติ รถสฺส ธชยฏฺฐิปฺปมาณา’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปชฺชิํสูติ ตสฺส อภิเสกสมกาลเมว อุปฺปชฺชิํสุฯ

เอวมุตฺตริปิ วกฺขมานานํ อจฺฉริยานํ ปาตุภาโว เวทิตพฺโพฯ ตถา จ วุตฺตํ มหาวํเส –

‘‘เทวานํปิยติสฺโส โส, ราชาสิ ปิตุอจฺจเย;

ตสฺสาภิเสเกน สมํ, พหูนจฺฉริยานหู’’ติฯ

เอกา ลตา ยฏฺฐิ นามาติ กญฺจนลตาย ปฏิมณฺฑิตตฺตา เอวํลทฺธนามา เอกา ยฏฺฐิ อโหสิฯ ตํ อลงฺกริตฺวา อุปฺปนฺนลตาติ ตํ รชตวณฺณํ ยฏฺฐิํ อลงฺกริตฺวา ตตฺเถว จิตฺตกมฺมกตา วิย อุปฺปนฺนลตาฯ ขายตีติ ทิสฺสติฯ กิญฺชกฺขานีติ เกสรานิฯ เอตานิ จ ปุปฺผยฏฺฐิยํ นีลปุปฺผาทีนิ สกุณยฏฺฐิยญฺจ นานปฺปการา มิคปกฺขิโน ตตฺเถว จิตฺตกมฺมกตา วิย ปญฺญายนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เสตา รชตยฏฺฐีวาติ รชตมยยฏฺฐิ วิย เอกา ยฏฺฐิ เสตวณฺณาติ อตฺโถฯ ลตาติ ตตฺเถว จิตฺตกมฺมกตา วิย ทิสฺสมานลตาฯ นีลาทิ ยาทิสํ ปุปฺผนฺติ ยาทิสํ โลเก นีลาทิปุปฺผํ อตฺถิ, ตาทิสํ ปุปฺผยฏฺฐิมฺหิ ขายตีติ อตฺโถฯ

อเนกวิหิตํ รตนํ อุปฺปชฺชีติ อเนกปฺปการํ รตนํ สมุทฺทโต สยเมว ตีรํ อารุหิตฺวา เวลนฺเต อูมิเวคาภิชาตมริยาทวฏฺฏิ วิย อุปฺปชฺชิ, อุฏฺฐหิตฺวา อฏฺฐาสีติ อตฺโถฯ ตมฺพปณฺณิยํ ปน อฏฺฐ มุตฺตา อุปฺปชฺชิํสูติ เอตฺถาปิ ตมฺพปณฺณิยํ สมุทฺทโต สยเมว อุฏฺฐหิตฺวา ชาติโต อฏฺฐ มุตฺตา สมุทฺทตีเร วุตฺตนเยเนว ฐิตาติ เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ มหาวํเส –

‘‘ลงฺกาทีปมฺหิ สกเล, นิธโย รตนานิ จ;

อนฺโตฐิตานิ อุคฺคนฺตฺวา, ปถวีตลมารุหุํฯ

‘‘ลงฺกาทีปสมีปมฺหิ, ภินฺนนาวาคตานิ จ;

ตตฺร ชาตานิ จ ถลํ, รตนานิ สมารุหุํฯ

‘‘หยคชา รถามลกา, วลยงฺคุลิเวฐกา;

กกุธผลา ปากติกา, อิจฺเจตา อฏฺฐ ชาติโตฯ

‘‘มุตฺตา สมุทฺทา อุคฺคนฺตฺวา, ตีเร วฏฺฏิ วิย ฐิตา;

เทวานํปิยติสฺสสฺส, สพฺพปุญฺญวิชมฺภิต’’นฺติฯ

หยมุตฺตาติ อสฺสรูปสณฺฐานมุตฺตาฯ คชมุตฺตาติ หตฺถิรูปสณฺฐานาฯ เอวํ สพฺพตฺถ ตํตํสณฺฐานวเสน มุตฺตาเภโท เวทิตพฺโพฯ องฺคุลิเวฐกมุตฺตาติ องฺคุลียกสณฺฐานา, มุทฺทิกาสณฺฐานาติ อตฺโถฯ กกุธผลมุตฺตาติ กกุธรุกฺขผลาการา พหู อสามุทฺทิกา มุตฺตาฯ ราชกกุธภณฺฑานีติ ราชารหอุตฺตมภณฺฑานิฯ ตานิ สรูเปน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉตฺตํ จามร’’นฺติอาทิฯ อญฺญญฺจ พหุวิธํ ปณฺณาการํ ปหิณีติ สมฺพนฺโธฯ สงฺขนฺติ อภิเสกาสิญฺจนกํ สามุทฺทิกํ ทกฺขิณาวฏฺฏํ สงฺขํฯ อโนตตฺโตทกเมว ‘‘คงฺโคทก’’นฺติ วุตฺตํฯ วฑฺฒมานนฺติ อลงฺการจุณฺณํฯ ‘‘นหานจุณฺณ’’นฺติ เกจิฯ วฏํสกนฺติ กณฺณปิฬนฺธนวฏํสกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘วฏํสกํ กณฺณจูฬิกฏฺฐาเน โอลมฺพก’’นฺติปิ วทนฺติฯ ภิงฺคารนฺติ สุวณฺณมยํ มหาภิงฺคารํฯ ‘‘มกรมุขสณฺฐานา พลิกมฺมาทิกรณตฺถํ กตา ภาชนวิกตี’’ติปิ วทนฺติฯ นนฺทิยาวฏฺฏนฺติ กากปทสณฺฐานา มงฺคลตฺถํ กตา สุวณฺณภาชนวิกติฯ กญฺญนฺติ ขตฺติยกุมาริํฯ อโธวิมํ ทุสฺสยุคนฺติ กิลิฏฺเฐ ชาเต อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตมตฺเต ปริสุทฺธภาวมุปคจฺฉนฺตํ อโธวิมํ ทุสฺสยุคํฯ หตฺถปุญฺฉนนฺติ ปีตวณฺณํ มหคฺฆํ หตฺถปุญฺฉนปฏํฯ หริจนฺทนนฺติ หริวณฺณจนฺทนํ, สุวณฺณวณฺณจนฺทนนฺติ อตฺโถฯ โลหิตจนฺทนํ วา, โคสิตจนฺทนนฺติ อตฺโถฯ ตํ กิร อุทฺธเน กุถิตเตลมฺหิ ปกฺขิตฺตมตฺตํ สกลมฺปิ เตลํ อคฺคิญฺจ นิพฺพาปนสมตฺถํ จนฺทนํฯ เตเนว ‘‘โคสิตจนฺทน’’นฺติ วุจฺจติฯ โคสทฺเทน หิ ชลํ วุจฺจติ, ตํ วิย สิตํ จนฺทนํ โคสิตจนฺทนํฯ นาคภวนสมฺภวํ อรุณวณฺณมตฺติกํฯ หรีตกํ อามลกนฺติ อคทหรีตกํ อคทามลกํฯ ตํ ขิปฺปเมว สรีรมลโสธนาทิกรณสมตฺถํ โหติฯ

อุณฺหีสนฺติ อุณฺหีสปฏฺฏํฯ เวฐนนฺติ สีสเวฐนํฯ สารปามงฺคนฺติ อุตฺตมํ รตนปามงฺคสุตฺตํฯ วตฺถโกฏิกนฺติ วตฺถยุคเมวฯ นาคมาหฏนฺติ นาเคหิ อาหฏํฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อมโตสธนฺติ เอวํนามิกา คุฬิกชาติ, อมตสทิสกิจฺจตฺตา เอวํ วุจฺจติฯ ตํ กิร ปริปนฺถํ วิธเมตฺวา สพฺพตฺถ สาเธนฺเตหิ อคโทสธสมฺภาเรหิ โยเชตฺวา วฏฺเฏตฺวา กตํ คุฬิกํฯ ตํ ปน ราชูนํ มุขโสธนนหานปริโยสาเน มหตา ปริหาเรน อุปเนนฺติฯ

เตน เต องฺคราคํ นาม กโรนฺติ, กโรนฺตา จ ยถารหํ ทฺวีหิ ตีหิ อคโทสธรงฺคติลกาหิ นลาฏกอํสกูฏอุรมชฺฌสงฺขาตํ องฺคํ สชฺเชตฺวา องฺคราคํ กโรนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ สา ปน คุฬิกา อหิวิจฺฉิกาทีนมฺปิ วิสํ หนติ, เตนปิ ตํ วุจฺจติ ‘‘อมโตสธ’’นฺติฯ

อหํ พุทฺธญฺจาติอาทีสุ สพฺพธมฺเม ยาถาวโต อพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌีติ พุทฺโธติ สงฺขฺยํ คตํ สมฺมาสมฺพุทฺธญฺจ, อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน จ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโมติ สงฺขฺยํ คตํ ปริยตฺติยา สทฺธิํ นว โลกุตฺตรธมฺมญฺจ, ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตตฺตา สงฺโฆติ สงฺขฺยํ คตํ อริยสาวกสงฺฆญฺจ อหํ สรณํ คโต ปรายณนฺติ อุปคโต, ภชิํ เสวินฺติ อตฺโถฯ อถ วา หิํสติ ตปฺปสาทตคฺครุกตาหิ วิหตกิเลเสน ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺเตน จิตฺตุปฺปาเทน สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาสํ ทุกฺขํ ทุคฺคติํ ปริกิเลสํ หนติ วินาเสตีติ สรณํ, รตนตฺตยสฺเสตํ อธิวจนํฯ อปิจ สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิเต ปวตฺตเนน อหิตา จ นิวตฺตเนน สตฺตานํ ภยํ หิํสตีติ สรณนฺติ วุจฺจติฯ ธมฺโมปิ ภวกนฺตารา อุตฺตารเณน อสฺสาสทาเนน จ สตฺตานํ ภยํ หิํสตีติ สรณนฺติ วุจฺจติฯ สงฺโฆปิ อปฺปกานมฺปิ การานํ วิปุลผลปฏิลาภกรเณน สตฺตานํ ภยํ หิํสตีติ สรณนฺติ วุจฺจติฯ อิมินา อตฺเถน สรณภูตํ รตนตฺตยํ เตเนว การเณน สรณนฺติ คโต อวคโต, ชานินฺติ อตฺโถฯ อุปาสกตฺตํ เทเสสินฺติ รตนตฺตยํ อุปาสตีติ อุปาสโกติ เอวํ ทสฺสิตํ อุปาสกภาวํ มยิ อภินิวิฏฺฐํ วาจาย ปกาเสสินฺติ อตฺโถ, ‘‘อุปาสโกหํ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คโต’’ติ เอวํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสินฺติ วุตฺตํ โหติฯ สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนติ สกฺยสฺส สุทฺโธทนสฺส ปุตฺโต โส ภควา สกฺยปุตฺโต, ตสฺส สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนติ อตฺโถฯ สทฺธาติ สทฺธาย, ‘‘สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย ยการโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ อุเปหีติ อุปคจฺฉฯ

อโสกรญฺญา เปสิเตน อภิเสเกนาติ อโสกรญฺญา เปสิเตน อภิเสกุปกรเณนฯ ยทา หิ เทวานํปิยติสฺโส มหาราชา อตฺตโน สหายสฺส ธมฺมาโสกรญฺโญ อิโต เวฬุยฏฺฐิยาทโย มหารเห ปณฺณากาเร เปเสสิฯ

ตทา โสปิ เต ทิสฺวา ปสีทิตฺวา อติวิย ตุฏฺโฐ ‘‘อิเมหิ อติเรกตรํ กิํ นาม มหคฺฆํ ปฏิปณฺณาการํ สหายสฺส เม เปเสสฺสามี’’ติ อมจฺเจหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ลงฺกาทีเป อภิเสกปริหารํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ตตฺถ อีทิโส อภิเสกปริหาโร อตฺถี’’ติ สุตฺวา ‘‘สาธุ วต เม สหายสฺส อภิเสกปริหารํ เปเสสฺสามี’’ติ วตฺวา สามุทฺทิกสงฺขาทีนิ ตีณิ สงฺขานิ จ คงฺโคทกญฺจ อรุณวณฺณมตฺติกญฺจ อฏฺฐฏฺฐ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติกญฺญาโย จ สุวณฺณรชตโลหมตฺติกามยฆเฏ จ อฏฺฐหิ เสฏฺฐิกุเลหิ สทฺธิํ อฏฺฐ อมจฺจกุลานิ จาติ เอวํ สพฺพฏฺฐกํ นาม อิธ เปเสสิ ‘‘อิเมหิ เม สหายสฺส ปุน อภิเสกํ กโรถา’’ติ, อญฺญญฺจ อภิเสกตฺถาย พหุํ ปณฺณาการํ เปเสสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อโสกรญฺญา เปสิเตน อภิเสเกนา’’ติฯ เอโก มาโส อภิสิตฺตสฺส อสฺสาติ เอกมาสาภิสิตฺโตฯ กถํ ปน ตสฺส ตทา เอกมาสาภิสิตฺตตา วิญฺญายตีติ อาห ‘‘วิสาขปุณฺณมายํ หิสฺส อภิเสกมกํสู’’ติ, ปุพฺเพ กตาภิเสกสฺสปิ อโสกรญฺญา เปสิเตน อนคฺเฆน ปริหาเรน วิสาขปุณฺณมายํ ปุน อภิเสกมกํสูติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ มหาวํเส –

‘‘เต มิคสิรมาสสฺส, อาทิจนฺโททยํ ทิเน;

อภิสิตฺตญฺจ ลงฺกินฺทํ, อมจฺจา สามิภตฺติโนฯ

‘‘ธมฺมาโสกสฺส วจนํ, สุตฺวา สามิหิเต รตา;

ปุนาปิ อภิเสจิํสุ, ลงฺกาหิตสุเข รต’’นฺติฯ

ทีปวํเสปิ เจตํ วุตฺตํ –

‘‘วิสาขมาเส ทฺวาทสิยํ, ชมฺพุทีปา อิธาคตา;

อภิเสกํ สปริวารํ, อโสกธมฺเมน เปสิตํฯ

‘‘ทุติยํ อภิสิญฺจิตฺถ, ราชานํ เทวานํปิยํ;

อภิสิตฺโต ทุติยาภิเสเกน, วิสาขมาเส อุโปสเถฯ

‘‘ตโต มาเส อติกฺกมฺม, เชฏฺฐมาเส อุโปสเถ;

มหินฺโท สตฺตโม หุตฺวา, ชมฺพุทีปา อิธาคโต’’ติฯ

ตทา ปน ตสฺส รญฺโญ วิสาขปุณฺณมาย อภิเสกสฺส กตตฺตา ตโต ปภุติ ยาวชฺชตนา วิสาขปุณฺณมายเมว อภิเสกกรณมาจิณฺณํฯ

อภิเสกวิธานญฺเจตฺถ เอวํ เวทิตพฺพํ – อภิเสกมงฺคลตฺถํ อลงฺกตปฺปฏิยตฺตสฺส มณฺฑปสฺส อนฺโต กตสฺส อุทุมฺพรสาขมณฺฑปสฺส มชฺเฌ สุปฺปติฏฺฐิเต อุทุมฺพรภทฺทปีฐมฺหิ อภิเสการหํ อภิชจฺจํ ขตฺติยํ นิสีทาเปตฺวา ปฐมํ ตาว มงฺคลาภรณภูสิตา ชาติสมฺปนฺนา ขตฺติยกญฺญา คงฺโคทกปุณฺณํ สามุทฺทิกํ ทกฺขิณาวฏฺฏสงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิญฺจติ, เอวญฺจ วเทติ ‘‘เทว, ตํ สพฺเพปิ ขตฺติยคณา อตฺตานมารกฺขณตฺถํ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ฐิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ ขตฺติยคเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติฯ

ตโต ปุน ปุโรหิโตปิ ปุโรหิจฺจฏฺฐานานุรูปาลงฺกาเรหิ อลงฺกตปฺปฏิยตฺโต คงฺโคทกปุณฺณํ รชตมยสงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา ตสฺส สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิญฺจติ, เอวญฺจ วเทติ ‘‘เทว, ตํ สพฺเพปิ พฺราหฺมณคณา อตฺตานมารกฺขณตฺถํ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ฐิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ พฺราหฺมเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติฯ

ตโต ปุน เสฏฺฐิปิ เสฏฺฐิฏฺฐานานุรูปภูสนภูสิโต คงฺโคทกปุณฺณํ รตนมยสงฺขํ อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา ตสฺส สีโสปริ อุสฺสาเปตฺวา เตน ตสฺส มุทฺธนิ อภิเสโกทกํ อภิสิญฺจติ, เอวญฺจ วเทติ ‘‘เทว ตํ สพฺเพปิ คหปติคณา อตฺตานมารกฺขณตฺถํ อิมินา อภิเสเกน อภิเสกิกํ มหาราชํ กโรนฺติ, ตฺวํ ราชธมฺเมสุ ฐิโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอเตสุ คหปติคเณสุ ตฺวํ ปุตฺตสิเนหานุกมฺปาย สหิตจิตฺโต หิตสมเมตฺตจิตฺโต จ ภว, รกฺขาวรณคุตฺติยา เตสํ รกฺขิโต จ ภวาหี’’ติฯ

เต ปน ตสฺส เอวํ วทนฺตา ‘‘สเจ ตฺวํ อมฺหากํ วจนานุรูเปน รชฺชํ กาเรสฺสสิ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ กาเรสฺสสิ, ตว มุทฺธา สตฺตธา ผลตู’’ติ เอวํ รญฺโญ อภิสปนฺติ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิมสฺมิํ ปน ทีเป เทวานํปิยติสฺสสฺส มุทฺธนิ ธมฺมาโสเกเนว อิธ เปสิตา ขตฺติยกญฺญาเยว อโนตตฺโตทกปุณฺเณน สามุทฺทิกทกฺขิณาวฏฺฏสงฺเขน อภิเสโกทกํ อภิสิญฺจีติ วทนฺติฯ อิทญฺจ ยถาวุตฺตํ อภิเสกวิธานํ มชฺฌิมนิกาเย จูฬสีหนาทสุตฺตวณฺณนายํ สีหฬฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘ปฐมํ ตาว อภิเสกํ คณฺหนฺตานํ ราชูนํ สุวณฺณมยาทีนิ ตีณิ สงฺขานิ จ คงฺโคทกญฺจ ขตฺติยกญฺญญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติอาทินา วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ

สมฺโมทนียํ กถํ กถยมาโนติ ปีติปาโมชฺชสงฺขาตสมฺโมทชนนโต สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต จ สมฺโมทนียํ ‘‘กจฺจิ ภนฺเต ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ โว อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหาโร’’ติ เอวมาทิกถํ กถยมาโนฯ ฉ ชเน ทสฺเสสีติ รญฺญา สทฺธิํ อาคตานํ ‘‘น อิเม ยกฺขา, มนุสฺสา อิเม’’ติ สญฺชานนตฺถํ ภณฺฑุกสฺส อุปาสกสฺส อานีตตฺตา เตน สทฺธิํ ฉ ชเน ทสฺเสสิฯ เตวิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยสงฺขาตาหิ ตีหิ วิชฺชาหิ สมนฺนาคตาฯ อิทฺธิปฺปตฺตาติ อิทฺธิวิธญาณํ ปตฺตาฯ เจโตปริยโกวิทาติ ปเรสํ จิตฺตาจาเร กุสลาฯ เอวเมตฺถ ปญฺจ อภิญฺญา สรูเปน วุตฺตา, ทิพฺพโสตํ ปน ตาสํ วเสน อาคตเมว โหติฯ พหูติ เอวรูปา ฉฬภิญฺญา พุทฺธสาวกา พหู คณนปถํ อติกฺกนฺตา สกลชมฺพุทีปํ กาสาวปชฺโชตํ กตฺวา วิจรนฺตีติฯ เกจิ ปน ‘‘เตวิชฺชา อิทฺธิปฺปตฺตา จ ขีณาสวา เจโตปริยโกวิทา เกจิ ขีณาสวาติ วิสุํ โยเชตฺวา ‘อรหนฺโต’ติ อิมินา สุกฺขวิปสฺสกา วุตฺตา’’ติ วทนฺติฯ

ปญฺญาเวยฺยตฺติยนฺติ ปญฺญาปาฏวํ, ปญฺญาย ติกฺขวิสทภาวนฺติ อตฺโถฯ อาสนฺนนฺติ อาสนฺเน ฐิตํฯ สาธุ มหาราช ปณฺฑิโตสีติ ราชานํ ปสํสติฯ ปุน วีมํสนฺโต ‘‘อตฺถิ ปน เต มหาราชา’’ติอาทิมาหฯ จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตนฺตํ กเถสีติ ‘‘อยํ ราชา ‘อิเม สมณา นาม อีทิสา, สีลาทิปฏิปตฺติ จ เตสํ อีทิสี’ติ จ น ชานาติ, หนฺท นํ อิมาย จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตนฺตเทสนาย สมณภาวูปคมนํ สมณปฏิปตฺติญฺจ วิญฺญาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปฐมํ จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตนฺตํ กเถสิฯ ตตฺถ หิ –

‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน…เป.… สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ, ตํ ธมฺมํ สุณาติ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อญฺญตรสฺมิํ วา กุเล ปจฺจาชาโต, โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภติ, โส เตน สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รโชปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา, นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ, ยนฺนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’นฺติฯ โส อปเรน สมเยน อปฺปํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย อปฺปํ วา ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย มหนฺตํ วา ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติฯ

‘‘โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติฯ

‘‘อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา วิหรตี’’ติ (ม. นิ. 1.291-292) –

เอวมาทินา สาสเน สทฺธาปฏิลาภํ ปฏิลทฺธสทฺเธหิ จ ปพฺพชฺชุปคมนํ ปพฺพชิเตหิ จ ปฏิปชฺชิตพฺพา สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺมา ปกาสิตาฯ

ราชา สุตฺตนฺตํ สุณนฺโตเยว อญฺญาสีติ ‘‘โส พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหติ, เอกภตฺติโก โหติ รตฺตุปรโต วิรโต วิกาลโภชนา’’ติ เอวํ ตสฺมิํ สุตฺตนฺเต (ม. นิ. 1.293) อาคตตฺตา ตํ สุณนฺโตเยว อญฺญาสิฯ อิเธว วสิสฺสามาติ น ตาว รตฺติยา อุปฏฺฐิตตฺตา อนาคตวจนมกาสิฯ อาคตผโลติ อนาคามิผลํ สนฺธายาห, สมฺปตฺตอนาคามิผโลติ อตฺโถฯ ตโตเยว จ วิเสสโต อวิปรีตวิทิตสตฺถุสาสนตฺตา วิญฺญาตสาสโนฯ อิทานิ ปพฺพชิสฺสตีติ คิหิลิงฺเคน อานีตกิจฺจสฺส นิฏฺฐิตตฺตา เอวมาหฯ

อจิรปกฺกนฺตสฺส รญฺโญติ รญฺเญ อจิรปกฺกนฺเตติ อตฺโถฯ อธิฏฺฐหิตฺวาติ อนฺโตตมฺพปณฺณิทีเป สมาคตา สุณนฺตูติ อธิฏฺฐหิตฺวาฯ

ภูมตฺถรณสงฺเขเปนาติ ภูมตฺถรณากาเรนฯ อุปฺปาตปาฐกาติ นิมิตฺตปาฐกา, เนมิตฺตกาติ อตฺโถฯ คหิตา ทานิ อิเมหิ ปถวีติ อาสนานํ ปถวิยํ อตฺถตตฺตา เอวมาหํสุฯ ปติฏฺฐหิสฺสตีติ จินฺเตนฺโตติ เอตฺถ เตน การเณน สาสนปติฏฺฐานสฺส อภาวโต อวสฺสํ ปติฏฺฐหนฺตสฺส สาสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตมิทนฺติ เอวํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน สลฺลกฺเขสีติ เวทิตพฺพํฯ ปณีเตนาติ อุตฺตเมนฯ สหตฺถาติ สหตฺเถน สนฺตปฺเปตฺวาติ สุฏฺฐุ ตปฺเปตฺวา, ปริปุณฺณํ สุหิตํ ยาวทตฺถํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เปตวตฺถุํ วิมานวตฺถุํ สจฺจสํยุตฺตญฺจ กเถสีติ เทสนาวิธิกุสโล เถโร ชนสฺส สํเวคํ ชเนตุํ ปฐมํ เปตวตฺถุํ กเถตฺวา ตทนนฺตรํ สํเวคชาตํ ชนํ อสฺสาเสตุํ สคฺคกถาวเสน วิมานวตฺถุญฺจ กเถตฺวา ตทนนฺตรํ ปฏิลทฺธสฺสาสานํ ‘‘มา เอตฺถ อสฺสาทํ กโรถ นิพฺพานํ วินา น อญฺญํ กิญฺจิ สงฺขารคตํ ธุวํ นาม อตฺถิ, ตสฺมา ปรมสฺสาสกํ นิพฺพานมธิคนฺตุํ วายมถา’’ติ สจฺจปฏิเวธตฺถาย อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อนฺเต สจฺจสํยุตฺตํ กเถสีติ เวทิตพฺพํฯ

เตสํ สุตฺวาติ เตสํ สนฺติกา เถรานํ คุณกถํ สุตฺวาฯ รญฺโญ สํวิทิตํ กตฺวาติ รญฺโญ นิเวทนํ กตฺวา, ราชานํ ปฏิเวทยิตฺวาติ อตฺโถฯ อลํ คจฺฉามาติ ปุรสฺส อจฺจาสนฺนตฺตา สารุปฺปํ น โหตีติ ปฏิปกฺขิปนฺโต อาหฯ เมฆวนํ นาม อุยฺยานนฺติ มหาเมฆวนุยฺยานํฯ ตสฺส กิร อุยฺยานสฺส ภูมิคฺคหณทิวเส อกาลมหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา สพฺพตฬากโปกฺขรณิโย ปูเรนฺโต คิมฺหาภิหตรุกฺขลตาทีนํ อนุคฺคณฺหนฺโตว ปาวสฺสิ, เตน การเณน ตํ มหาเมฆวนํ นาม อุยฺยานํ ชาตํฯ วุตฺตญฺเหตํ มหาวํเส –

‘‘อุยฺยานฏฺฐานคฺคหเณ, มหาเมโฆ อกาลโช;

ปาวสฺสิ เตน อุยฺยานํ, มหาเมฆวนํ อหู’’ติฯ

สุขสยิตภาวํ ปุจฺฉิตฺวาติ ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต, อิธ สุขํ สยิตฺถ, ตุมฺหากํ อิธ นิวาโส สุข’’นฺติ เอวํ สุขสยิตภาวํ ปุจฺฉิตฺวา ตโต เถเรน ‘‘สุขสยิตมฺหิ, มหาราช, ภิกฺขูนํ ผาสุกมิทํ อุยฺยาน’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เอวํ สติ อิทํ โน อุยฺยานํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กปฺปติ, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาราโม’’ติ ปุจฺฉิฯ อิมํ สุตฺตนฺติ เวฬุวนารามปฏิคฺคหเณ วุตฺตมิมํ สุตฺตํฯ อุทกนฺติ ทกฺขิโณทกํฯ มหาเมฆวนุยฺยานํ อทาสีติ ‘‘อิมํ มหาเมฆวนุยฺยานํ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วตฺวา เชฏฺฐมาสสฺส กาฬปกฺเข ทุติยทิวเส อทาสิฯ มหาวิหารสฺส ทกฺขิโณทกปาเตเนว สทฺธิํ ปติฏฺฐิตภาเวปิ น ตาว ตตฺถ วิหารกมฺมํ นิฏฺฐิตนฺติ อาห ‘‘อิทญฺจ ปฐมํ วิหารฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติฯ ปุนทิวเสปีติ กาฬปกฺขสฺส ทุติยทิวเสเยวฯ อฑฺฒนวมานํ ปาณสหสฺสานนฺติ อฑฺเฒน นวมานํ ปาณสหสฺสานํ, ปญฺจสตาธิกานํ อฏฺฐสหสฺสานนฺติ อตฺโถฯ โชติปาตุภาวฏฺฐานนฺติ ญาณาโลกสฺส ปาตุภาวฏฺฐานํฯ อปฺปมาทสุตฺตนฺติ องฺคุตฺตรนิกาเย มหาอปฺปมาทสุตฺตํ, ราโชวาทสุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

มหจฺจนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, มหตา ราชานุภาเวนาติ อตฺโถฯ ตุมฺเห ชานนตฺถนฺติ สมฺพนฺโธฯ อริฏฺโฐ นาม อมจฺโจติ รญฺโญ ภาคิเนยฺโย อริฏฺโฐ นาม อมจฺโจฯ ปญฺจปณฺณาสายาติ เอตฺถ ‘‘จตุปณฺณาสายา’’ติ วตฺตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ อุปริ วุจฺจมานํ ‘‘ทฺวาสฏฺฐิ อรหนฺโต’’ติ วจนํ สเมติฯ เตเนว จ สีหฬภาสาย ลิขิเต มหาวํเส ‘‘จตุปณฺณาสาย สทฺธิ’’นฺติ วุตฺตํฯ ทสภาติกสมากุลํ ราชกุลนฺติ มุฏสิวสฺส ปุตฺเตหิ อภโย เทวานํปิยติสฺโส มหานาโค อุตฺติโย มตฺตาภโย สูรติสฺโสติ เอวมาทีหิ ทสหิ ภาติเกหิ สมากิณฺณํ ราชกุลํฯ เจติยคิริมฺหิ วสฺสํ วสิํสูติ อาสาฬฺหีปุณฺณมทิวเส รญฺญา ทินฺนวิหาเรเยว ปฏิคฺคเหตฺวา ปาฏิปททิวเส วสฺสํ วสิํสุฯ ปวาเรตฺวาติ มหาปวารณาย ปวาเรตฺวาฯ กตฺติกปุณฺณมายนฺติ อปรกตฺติกปุณฺณมายํฯ มหามหินฺทตฺเถโร หิ ปุริมิกายํ อุปคนฺตฺวา วุตฺถวสฺโส มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา ตโต เอกมาสํ อติกฺกมฺม จาตุมาสินิยํ ปุณฺณมทิวเส อริยคณปริวุโต ราชกุลํ คนฺตฺวา โภชนาวสาเน ‘‘มหาราช, อมฺเหหิ จิรทิฏฺโฐ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทิวจนมพฺรฺวิฯ เอวญฺจ กตฺวา วกฺขติ ‘‘ปุณฺณมายํ มหาวีโร, จาตุมาสินิยา อิธา’’ติฯ

ยํ ปเนตฺถ เกนจิ วุตฺตํ ‘‘วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวาติ จาตุมาสินิยา ปวารณายาติ อตฺโถ, ปฐมปวารณาย วา ปวาเรตฺวา เอกมาสํ ตตฺเถว วสิตฺวา กตฺติกปุณฺณมิยํ อโวจ, อญฺญถา ‘ปุณฺณมายํ มหาวีโร’ติ วุตฺตตฺตา น สกฺกา คเหตุ’’นฺติ, ตตฺถ จาตุมาสินิยา ปวารณายาติ อยมตฺถวิกปฺโป น ยุชฺชติฯ น หิ ปุริมิกาย วสฺสูปคตา จาตุมาสินิยํ ปวาเรนฺติฯ จิรทิฏฺโฐ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ สตฺถุสฺส สรีราวยโว จ สมฺมาสมฺพุทฺโธเยวาติ กตฺวา อวยเว สมุทายโวหารวเสน เอวมาหาติ ทฏฺฐพฺพํ ยถา ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโฐ’’ติฯ

เถเรน วุตฺตมฺปิ คมนการณํ ฐเปตฺวา อิธ วาเส ปโยชนเมว ทสฺเสตฺวา คมนํ ปฏิเสเธตุกาโม อาห ‘‘อหํ ภนฺเต ตุมฺเห’’ติอาทิฯ อภิวาทนาทีสุ อาจริยํ ทิสฺวา อภิวาทนกรณํ อภิวาทนํ นามฯ ยสฺมิํ วา ทิสาภาเค อาจริโย วสติ อิริยาปเถ กปฺเปนฺโต, ตโต อภิมุโขว วนฺทิตฺวา คจฺฉติ, วนฺทิตฺวา ติฏฺฐติ, วนฺทิตฺวา นิสีทติ, วนฺทิตฺวา นิปชฺชติ, อิทํ อภิวาทนํ นามฯ อาจริยํ ปน ทูรโตว ทิสฺวา ปจฺจุฏฺฐาย ปจฺจุคฺคมนกรณํ ปจฺจุฏฺฐานํ นามฯ อาจริยํ ปน ทิสฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห สีเส ฐเปตฺวา อาจริยํ นมสฺสติ, ยสฺมิํ ทิสาภาเค โส วสติ, ตทภิมุโขปิ ตเถว นมสฺสติ, คจฺฉนฺโตปิ ฐิโตปิ นิสินฺโนปิ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสติเยวาติ อิทํ อญฺชลิกมฺมํ นามฯ อนุจฺฉวิกกมฺมสฺส ปน กรณํ สามีจิกรณํ นามฯ จีวราทีสุ หิ จีวรํ เทนฺโต น ยํ วา ตํ วา เทติ, มหคฺฆํ สตมูลคฺฆมฺปิ ปญฺจสตมูลคฺฆมฺปิ สตสหสฺสมูลคฺฆมฺปิ เทติเยวฯ ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิทํ สามีจิกรณํ นามฯ สรีรธาตุโยติ สรีราวยวาฯ อญฺญาตนฺติ อญฺญาตํ, วิทิตํ มยาติ อตฺโถฯ กุโต ลจฺฉามาติ กุโต ลภิสฺสามฯ สุมเนน สทฺธิํ มนฺเตหีติ ปฐมเมว สามเณรสฺส กถิตตฺตา วา ‘‘ชานาติ เอส อมฺหากมธิปฺปาย’’นฺติ ญตฺวา วา เอวมาหาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ มหาราชาติ มหาราช ตฺวํ ธาตูนํ ปฏิลาเภ มา อุสฺสุกฺกํ กโรหิ, มา ตฺวํ ตตฺถ วาวโฏ ภว, อญฺญํ ตยา กตฺตพฺพํ กโรหีติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ ตเทว รญฺญา กตฺตพฺพกิจฺจํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วีถิโย โสธาเปตฺวา’’ติอาทิมาหฯ

สพฺพตาฬาวจเร อุปฏฺฐาเปตฺวาติ กํสตาฬาทิตาฬํ อวจรติ เอตฺถาติ ตาฬาวจรํ วุจฺจติ อาตตวิตตาทิ สพฺพํ ตูริยภณฺฑํฯ เตเนว ปรินิพฺพานสุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺพญฺจ ตาฬาวจรํ สนฺนิปาเตถาติ เอตฺถ สพฺพญฺจ ตาฬาวจรนฺติ สพฺพํ ตูริยภณฺฑ’’นฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ ปน สหจรณนเยน สพฺพตูริยภณฺฑานํ วาทกาปิ คเหตุํ วฏฺฏนฺตีติ เต สพฺเพ อุปฏฺฐาเปตฺวา สนฺนิปาเตตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ลจฺฉสีติ ลภิสฺสสิฯ เถรา เจติยคิริเมว อคมํสูติ ราชนิเวสนโต นิกฺขมิตฺวา ปุน เจติยคิริเมว อคมํสุฯ

ตาวเทวาติ ตํ ขณํเยวฯ ปาฏลิปุตฺตทฺวาเรติ ปาฏลิปุตฺตนครทฺวาเรฯ กิํ ภนฺเต สุมน อาหิณฺฑสีติ สุมน ตฺวํ สมณธมฺมํ อกตฺวา กสฺมา วิจรสีติ ปุจฺฉติฯ เจติยคิริมฺหิเยว ปติฏฺฐาเปตฺวาติ ปจฺฉา ตตฺถ วิหารตฺถาย อากงฺขิตพฺพภาวโต เจติยคิริมฺหิเยว ปติฏฺฐาเปตฺวาฯ วฑฺฒมานกจฺฉายายาติ ปจฺฉาภตฺตนฺติ อตฺโถฯ ปจฺฉาภตฺตเมว หิ ฉายา วฑฺฒติฯ อถสฺส เอตทโหสีติ ธาตุจงฺโกฏกํ ทิสฺวา เอวํ จินฺเตสิฯ ฉตฺตํ อปนมตูติ อิทํ เสตจฺฉตฺตํ สยเมว เม สีโสปริโต ธาตุจงฺโกฏกาภิมุขํ หุตฺวา นมตูติ อตฺโถฯ มยฺหํ มตฺถเก ปติฏฺฐาตูติ อิทํ ธาตุจงฺโกฏกํ เถรสฺส หตฺถโต ธาตุยา สห อาคนฺตฺวา สิรสฺมิํ เม ปติฏฺฐาตูติ อตฺโถฯ โปกฺขรวสฺสํ นาม โปกฺขรปตฺตปฺปมาณํ วลาหกมชฺเฌ อุฏฺฐหิตฺวา กเมน ผริตฺวา เตเมตุกาเมเยว เตมยมานํ มหนฺตํ หุตฺวา วสฺสติฯ มหาวีโรติ มหาปรกฺกโมฯ มหาวีราวยวตฺตา เจตฺถ สตฺถุโวหาเรน ธาตุโย เอว นิทฺทิฏฺฐาฯ ธาตุสรีเรนาคมนญฺหิ สนฺธาย อยํ คาถา วุตฺตาฯ

ปจฺฉิมทิสาภิมุโขว หุตฺวา อปสกฺกนฺโตติ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโตเยว ปจฺฉิมทิสาภิมุโข หุตฺวา โอสกฺกนฺโต, คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ เอส ปจฺฉิมทิสํ น โอโลเกติ, ตถาปิ ปจฺฉิมทิสํ สนฺธาย คจฺฉตีติ ‘‘ปจฺฉิมทิสาภิมุโข’’ติ วุตฺตํฯ ปุรตฺถิเมน ทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวาติ เอตฺถ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโตเยว อาคนฺตฺวา ทฺวาเร สมฺปตฺเต ปริวตฺเตตฺวา อุชุเกเนว นครํ ปาวิสีติ เวทิตพฺพํฯ

มเหชวตฺถุ นามาติ มเหชนามเกน ยกฺเขน ปริคฺคหิตํ เอกํ เทวฏฺฐานนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ ปริโภคเจติยฏฺฐานนฺติ เอตฺถ ปริภุตฺตูปกรณานิ นิทหิตฺวา กตํ เจติยํ ปริโภคเจติยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ติวิธญฺหิ เจติยํ วทนฺติ ปริโภคเจติยํ ธาตุเจติยํ ธมฺมเจติยนฺติฯ ตตฺถ ปริโภคเจติยํ วุตฺตนยเมวฯ ธาตุเจติยํ ปน ธาตุโย นิทหิตฺวา กตํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิลิขิตโปตฺถกํ นิทหิตฺวา กตํ ปน ธมฺมเจติยํ นามฯ สารีริกํ ปริโภคิกํ อุทฺทิสฺสกนฺติ เอวมฺปิ ติปฺปเภทํ เจติยํ วทนฺติฯ อยํ ปน ปเภโท ปฏิมารูปสฺสปิ อุทฺทิสฺสกเจติเยเนว สงฺคหิตตฺตา สุฏฺฐุตรํ ยุชฺชติฯ

กถํ ปน อิทํ ฐานํ ติณฺณํ พุทฺธานํ ปริโภคเจติยฏฺฐานํ อโหสีติ อาห ‘‘อตีเต กิรา’’ติอาทิฯ ปชฺชรเกนาติ เอตฺถ ปชฺชรโก นาม โรโค วุจฺจติฯ โส จ ยกฺขานุภาเวน สมุปฺปนฺโนติ เวทิตพฺโพฯ ตทา กิร ปุณฺณกาโฬ นาม ยกฺโข อตฺตโน อานุภาเวน มนุสฺสานมฺปิ สรีเร ปชฺชรกํ นาม โรคํ สมุฏฺฐาเปสิฯ วุตฺตญฺเหตํ มหาวํเส –

‘‘รกฺขเสหิ ชนสฺเสตฺถ, โรโค ปชฺชรโก อหู’’ติ;

ทีปวํเสปิ เจตํ วุตฺตํ –

‘‘รกฺขสา จ พหู ตตฺถ, ปชฺชรา จ สมุฏฺฐิตา;

ปชฺชเรน พหู สตฺตา, นสฺสนฺติ ทีปมุตฺตเม’’ติฯ

อนยพฺยสนนฺติ เอตฺถ อนโยติ อวฑฺฒิฯ กายิกํ เจตสิกญฺจ สุขํ พฺยสติ วิกฺขิปติ วินาเสตีติ พฺยสนนฺติ ทุกฺขํ วุจฺจติฯ กิญฺจาปิ ‘‘พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต’’ติ วุตฺตํ, ตถาปิ ‘‘เต สตฺเต อนยพฺยสนมาปชฺชนฺเต ทิสฺวา’’ติ วจนโต ปฐมํ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกตฺวา ปจฺฉา สพฺพญฺญุตญฺญาเณน โลกํ โอโลเกนฺโต เต สตฺเต อนยพฺยสนมาปชฺชนฺเต ทิสฺวาติ คเหตพฺพํฯ น หิ อาสยานุสยาทิพุทฺธจกฺขุสฺส เต สตฺตา อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺตา ทิสฺสนฺติฯ ทุพฺพุฏฺฐิกาติ วิสมวสฺสาทิวเสน ทุฏฺฐา อโสภนา วุฏฺฐิเยว ทุพฺพุฏฺฐิกา, สสฺสุปฺปตฺติเหตุภูตา กายสุขุปฺปตฺติสปฺปายา สตฺตุปการา สมฺมา วุฏฺฐิ ตตฺถ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ตโตเยว จ ‘‘ทุพฺภิกฺขํ ทุสฺสสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ

ภิกฺขาย อภาโว , ทุลฺลภภาโว วา ทุพฺภิกฺขํ, สุลภา ตตฺถ ภิกฺขา น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ สสฺสานํ อภาโว, อสมฺปนฺนตา วา ทุสฺสสฺสํฯ เทโวติ เมฆสฺเสตํ นามํฯ สมฺมาธารมนุปเวจฺฉีติ อุทกธารํ สมฺมา วิมุญฺจิ, สมฺมา อนุปวสฺสีติ วุตฺตํ โหติฯ

มหาวิวาโท โหตีติ ตสฺมิํ กิร กาเล ชยนฺตมหาราเชน จ ตสฺส รญฺโญ กนิฏฺฐภาตุเกน สมิทฺธกุมารนามเกน อุปราเชน จ สทฺธิํ อิมสฺมิํ ทีเป มหายุทฺธํ อุปฏฺฐิตํฯ เตเนตํ วุตฺตํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน มณฺฑทีเป มหาวิวาโท โหตี’’ติฯ โหตีติ กิริยา กาลมเปกฺขิตฺวา วตฺตมานปโยโค, วิวาทสฺส ปน อตีตกาลิกตฺตํ ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ อิมินาว วิญฺญายติฯ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน เหตฺถ อตีตกาลาวคโม ยถา ‘‘ภาสเต วฑฺฒเต ตทา’’ติฯ เอวํ สพฺพตฺถ อีทิเสสุ ฐาเนสุ วตฺตมานปโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ กลหวิคฺคหชาตาติ เอตฺถ กลโห นาม มตฺถกปฺปตฺโต กายกลโหปิ วาจากลโหปิฯ ตตฺถ หตฺถปรามาสาทิวเสน กาเยน กาตพฺโพ กลโห กายกลโหฯ มมฺมฆฏฺฏนาทิวเสน วาจาย กาตพฺโพ กลโห วาจากลโห ฯ วิปจฺจนีกคหณํ วิคฺคโหฯ กลหสฺส ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺโน อญฺญมญฺญวิรุทฺธคาโหฯ อถ วา กลโห นาม วาจากลโหฯ อญฺญมญฺญํ หตฺถปรามาสาทิวเสน วิรูปํ วิรุทฺธํ วา คหณํ วิคฺคโห กายกลโหฯ ยถาวุตฺโต กลโห จ วิคฺคโห จ ชาโต สญฺชาโต เอเตสนฺติ กลหวิคฺคหชาตา, สญฺชาตกลหวิคฺคหาติ อตฺโถฯ

ตานิ สาสนนฺตรธาเนน นสฺสนฺตีติ ปริยตฺติปฏิเวธปฏิปตฺติสงฺขาตสฺส ติวิธสฺสปิ สาสนสฺส อนฺตรธาเนน ธาตุปรินิพฺพาเน สติ ตานิ เจติยานิ วินสฺสนฺติฯ ตีณิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.161; วิภ. อฏฺฐ. 809) หิ ปรินิพฺพานานิ กิเลสปรินิพฺพานํ ขนฺธปรินิพฺพานํ ธาตุปรินิพฺพานนฺติ, ตานิ ปน อมฺหากํ ภควโต วเสน เอวํ เวทิตพฺพานิฯ ตสฺส หิ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิปลฺลงฺเก อโหสิ, ขนฺธปรินิพฺพานํ กุสินารายํฯ ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติฯ

สาสนสฺส กิร โอสกฺกนกาเล อิมสฺมิํ ตมฺพปณฺณิทีเป ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยํ คมิสฺสนฺติ, มหาเจติยโต นาคทีเป ราชายตนเจติยํ, ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติ, นาคภวนโตปิ เทวโลกโตปิ พฺรหฺมโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติ, สาสปมตฺตาปิ ธาตุ น อนฺตรา นสฺสิสฺสติฯ สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสิภูตา สุวณฺณกฺขนฺโธ วิย เอกคฺฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ, ตา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติฯ ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตา สนฺนิปติตฺวา ‘‘อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพาติ, อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ, ปจฺฉิมทสฺสนํ ทานิ อิทํ อมฺหาก’’นฺติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การุญฺญํ กริสฺสนฺติ, ฐเปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกภาเวน สณฺฐาตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ ธาตูสุ เตโชธาตุ อุฏฺฐหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติ, สาสปมตฺติยาปิ ธาตุยา สติ เอกชาลาว ภวิสฺสติ, ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ ปริจฺฉิชฺชิสฺสติฯ เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม โหติฯ

ทิวา โพธิรุกฺขฏฺฐาเน หตฺถิสาลายํ ติฏฺฐตีติ ทิวา วตฺถุวิจินนาย โอกาสํ กุรุมาโน ตโต ธาตุํ คเหตฺวา กุมฺเภ ฐเปตฺวา สธาตุโกว หุตฺวา ติฏฺฐตีติ วทนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ มหาวํเส –

‘‘รตฺติํ นาโคนุปริยาติ, ตํ ฐานํ โส สธาตุกํ;

โพธิฏฺฐานมฺหิ สาลายํ, ทิวา ฐาติ สธาตุโก’’ติฯ

ถูปปติฏฺฐานภูมิํ ปริยายตีติ มตฺถกโต ธาตุํ ตตฺถ ปติฏฺฐาเปตฺวา สธาตุกํ ถูปปติฏฺฐานภูมิํ รตฺติภาเค ปริยายติ, สมนฺตโต วิจรตีติ อตฺโถฯ ชงฺฆปฺปมาณนฺติ ปุปฺผฏฺฐานปฺปมาณํฯ ถูปกุจฺฉิโต เหฏฺฐาภาคญฺหิ ถูปสฺส ชงฺฆาติ วทนฺติฯ ธาตุโอโรปนตฺถายาติ หตฺถิกุมฺภโต ธาตุกรณฺฑกสฺส โอโรปนตฺถายฯ สกลนครญฺจ ชนปโท จาติ นครวาสิโน ชนปทวาสิโน จ อเภทโต นครชนปทสทฺเทหิ วุตฺตา ‘‘สพฺโพ คาโม อาคโต, มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติอาทีสุ วิยฯ มหาชนกาเยติ มหาชนสมูเหฯ สมูหปริยาโย เหตฺถ กายสทฺโทฯ

เอเกกธาตุปฺปเทสโต เตโชทกนิกฺขมนาทิวเสน ยมกยมกํ หุตฺวา ปวตฺตํ ปาฏิหาริยํ ยมกปาฏิหาริยํ ฯ ฉนฺนํ วณฺณานํ รสฺมิโย จาติ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพฯ ฉนฺนํ วณฺณานํ อุทกธารา จาติ เอวมฺเปตฺถ สมฺพนฺธํ วทนฺติฯ ปรินิพฺพุเตปิ ภควติ ตสฺสานุภาเวน เอวรูปํ ปาฏิหาริยมโหสิเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ อจินฺติยา’’ติอาทิคาถมาหฯ พุทฺธธมฺมาติ เอตฺถ พุทฺธคุณาฯ

ธรมานกาเลปิ ติกฺขตฺตุํ อาคมาสีติ ภควา กิร อภิสมฺโพธิโต นวเม มาเส ผุสฺสปุณฺณมทิวเส ยกฺขาธิวาสํ ลงฺกาทีปมุปคนฺตฺวา ลงฺกามชฺเฌ ติโยชนายเต โยชนวิตฺถเต มหานาควนุยฺยาเน มหายกฺขสมาคเม อุปริอากาเส ฐตฺวา กปฺปุฏฺฐานสมเย สมุฏฺฐิตวุฏฺฐิวาตนิพฺพิเสสวสฺสวายุนา จ โลกนฺตริกนิรยนฺธการสทิสโฆรนฺธการนิกาเยน จ สีตนรกนิพฺพิเสสพหลสีเตน จ สํวฏฺฏกาลสญฺชาตวาตสงฺขุภิเตหิ เมฆนภคชฺชิตสทิเสน คคนเมทนีนินฺนาเทน จ ยกฺขานํ ภยํ สนฺตาสํ ชเนตฺวา เตหิ ยาจิตาภโย ‘‘เทถ เม สมคฺคา นิสีทนฏฺฐาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘เทม เต สกลทีปํ, เทหิ โน, มาริส, อภย’’นฺติ วุตฺเต สพฺพํ ตํ อุปทฺทวํ อนฺตรธาเปตฺวา ยกฺขทตฺตภูมิยา จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺโน สมนฺตโต ชลมานํ จมฺมขณฺฑํ ปสาเรตฺวา กปฺปุฏฺฐานคฺคิสทิสทหนาภิภูตานํ ชลธิสลิลภีตานํ สมนฺตา เวลนฺเต ภมนฺตานํ ยกฺขานํ คิริทีปํ ทสฺเสตฺวา เตสุ ตตฺถ ปติฏฺฐิเตสุ ตํ ยถาฐาเน ปติฏฺฐาเปตฺวา จมฺมขณฺฑํ สงฺขิปิตฺวา นิสินฺโน ตทา สมาคเต อเนกเทวตาสนฺนิปาเต ธมฺมํ เทเสตฺวา อเนกปาณโกฏีนํ ธมฺมาภิสมยํ กตฺวา สุมนกูฏวาสินา มหาสุมนเทวราเชน สมธิคตโสตาปตฺติผเลน ยาจิตปูชนีโย สีสํ ปรามสิตฺวา มุฏฺฐิมตฺตา นีลามลเกสธาตุโย ตสฺส ทตฺวา ชมฺพุทีปมคมาสิฯ

ทุติยํ อภิสมฺโพธิโต ปญฺจเม สํวจฺฉเร จูโฬทรมโหทรานํ ชลถลนิวาสีนํ มาตุลภาคิเนยฺยานํ นาคราชูนํ มณิปลฺลงฺกํ นิสฺสาย อุปฏฺฐิตมหาสงฺคาเม นาคานํ มหาวินาสํ ทิสฺวา จิตฺตมาสกาฬปกฺขสฺส อุโปสถทิวเส ปาโตว สมิทฺธสุมเนน นาม รุกฺขเทวปุตฺเตน ฉตฺตํ กตฺวา ธาริตราชายตโน นาคทีปํ สมาคนฺตฺวา สงฺคามมชฺเฌ อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน โฆรนฺธกาเรน นาเค สนฺตาเสตฺวา อสฺสาเสนฺโต อาโลกํ ทสฺเสตฺวา สญฺชาตปีติโสมนสฺสานํ อุปคตนาคานํ สามคฺคิกรณียํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มาตุลภาคิเนยฺเยหิ ทฺวีหิ นาคราชูหิ ปูชิเต ปถวีตลคเต มณิปลฺลงฺเก นิสินฺโน นาเคหิ ทิพฺพนฺนปาเนหิ สนฺตปฺปิโต ชลถลนิวาสิโน อสีติโกฏินาเค สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปตฺวา เตหิ นมสฺสิตุํ ปลฺลงฺกญฺจ ราชายตนปาทปญฺจ ตตฺถ ปติฏฺฐาเปตฺวา ชมฺพุทีปมคมาสิฯ

ตติยมฺปิ อภิสมฺโพธิโต อฏฺฐเม สํวจฺฉเร มโหทรมาตุเลน มณิอกฺขิกนาคราเชนาภิยาจิโต วิสาขปุณฺณมทิวเส ปญฺจภิกฺขุสตปริวุโต กลฺยาณีปเทเส มณิอกฺขิกสฺส ภวนมุปคนฺตฺวา ตตฺถ มาปิตรุจิรรตนมณฺฑเป มโนหรวรปลฺลงฺเก นิสินฺโน นาคราเชน ทิพฺพนฺนปาเนหิ สนฺตปฺเปตฺวา นาคมาณวิกคณปริวุเตน ทิพฺพมาลาคนฺธาทีหิ ปูชิโต ตตฺถ ธมฺมํ เทเสตฺวา วุฏฺฐายาสนา สุมนกูเฏ ปทํ ทสฺเสตฺวา ปพฺพตปาเท ทิวาวิหารํ กตฺวา ทีฆวาปิเจติยฏฺฐาเน จ มุภิยงฺคณเจติยฏฺฐาเน จ กลฺยาณีเจติยฏฺฐาเน จ มหาโพธิฏฺฐาเน จ ถูปารามฏฺฐาเน จ มหาเจติยฏฺฐาเน จ สสาวโก นิสีทิตฺวา นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา สิลาเจติยฏฺฐาเนเยว ฐตฺวา เทวนาเค สมนุสาสิตฺวา ชมฺพุทีปมคมาสิฯ เอวํ ภควา ธรมานกาเลปิ อิมํ ทีปํ ติกฺขตฺตุํ อาคมาสีติ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ ตเทว ติกฺขตฺตุมาคมนํ สงฺเขปโต วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ปฐมํ ยกฺขทมนตฺถ’’นฺติอาทิฯ รกฺขํ กโรนฺโตติ ยกฺขานํ ปุน อปวิสนตฺถาย รกฺขํ กโรนฺโตฯ อาวิชฺชีติ สมนฺตโต วิจริฯ มาตุลภาคิเนยฺยานนฺติ จูโฬทรมโหทรานํฯ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ ภควา สมิทฺธสุมเนน นาม เทวปุตฺเตน สทฺธิํ อาคโต, ตถาปิ ปจฺฉาสมเณน เอเกนปิ ภิกฺขุนา สทฺธิํ อนาคตตฺตา ‘‘เอกโกว อาคนฺตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ตทนุรูปสฺส ปริปนฺถสฺส วิหตตฺตา ‘‘ปริฬาหํ วูปสเมตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ รญฺโญ ภาตาติ รญฺโญ กนิฏฺฐภาตาฯ อภโยติ มตฺตาภโยฯ

อนุฬา เทวีติ รญฺโญ เชฏฺฐภาตุชายา อนุฬา เทวีฯ

ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ โพธิ ปติฏฺฐาสีติ ยทา หิ โส กกุสนฺโธ นาม ภควา อิมสฺมิํ ทีเป มนุสฺเส ปชฺชรกาภิภูเต อนยพฺยสนมาปชฺชนฺเต ทิสฺวา กรุณาย สญฺโจทิตหทโย อิมํ ทีปมาคโต, ตทา ตํ โรคภยํ วูปสเมตฺวา สนฺนิปติตานํ ธมฺมํ เทเสนฺโต จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมยํ กตฺวา สายนฺหสมเย โพธิปติฏฺฐานารหฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตตฺถ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘มม สิรีสมหาโพธิโต ทกฺขิณมหาสาขมาทาย รุจนนฺทา ภิกฺขุนี อิธาคจฺฉตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ ฯ สา สตฺถุ จิตฺตํ ญตฺวา ตงฺขณญฺเญว เขมวตีราชธานิยา เขมราชานมาทาย มหาโพธิมุปคนฺตฺวา ทกฺขิณมหาสาขาย มโนสิลาเลขํ เขมราเชน ทาเปตฺวา ตํ สยํ ฉิชฺชิตฺวา สุวณฺณกฏาเห ฐิตํ โพธิสาขมาทาย ปญฺจสตภิกฺขุนีหิ เจว เทวตาหิ จ ปริวาริตา อิทฺธิยา อิธาเนตฺวา ตถาคเตน ปสาริเต ทกฺขิณหตฺเถ สสุวณฺณกฏาหํ มหาโพธิํ ฐเปสิฯ ตํ ตถาคโต อภยสฺส นาม รญฺโญ ทตฺวา เตน ตสฺมิํ สมเย ‘‘มหาติตฺถวน’’นฺติ ปญฺญาเต มหาเมฆวนุยฺยาเน ปติฏฺฐาเปสิฯ

โกณาคมโน จ ภควา ทุพฺพุฏฺฐิปีฬิเต ทีปวาสิโน ทิสฺวา อิมํ ทีปมาคโต ตํ ภยํ วูปสเมตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ มคฺคผเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ปุพฺพโพธิฏฺฐานํ คนฺตฺวา สมาปตฺติปริโยสาเน ‘‘มม อุทุมฺพรมหาโพธิโต ทกฺขิณมหาสาขมาทาย กรกนตฺตา ภิกฺขุนี อิธาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิฯ สา ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา ตงฺขณญฺเญว โสภราชธานิยา โสภราชานมาทาย มหาโพธิมุปคนฺตฺวา ทกฺขิณมหาสาขาย มโนสิลาเลขํ โสภราเชน ทาเปตฺวา ตํ สยํ ฉิชฺชิตฺวา เหมกฏาเห ปติฏฺฐิตํ โพธิสาขมาทาย ปญฺจสตภิกฺขุนีหิ สทฺธิํ สุรคณปริวุตา อิทฺธิยา อิธาหริตฺวา สตฺถารา ปสาริตทกฺขิณปาณิตเล สเหมกฏาหํ มหาโพธิํ ฐเปสิฯ ตํ ตถาคโต สมิทฺธสฺส รญฺโญ ทตฺวา เตน ตสฺมิํ สมเย ‘‘มหานาควน’’นฺติ สงฺขฺยํ คเต มหาเมฆวนุยฺยาเน มหาโพธิํ ปติฏฺฐาเปสิฯ

กสฺสโปปิ จ ภควา อุปฏฺฐิตราชูปราชยุทฺเธน ปาณิโน วินาสํ ทิสฺวา กรุณาย โจทิโต อิมํ ทีปมาคนฺตฺวา ตํ กลหํ วูปสเมตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ มคฺคผลํ ปาเปตฺวา มหาโพธิฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตตฺถ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘มม นิคฺโรธมหาโพธิโต ทกฺขิณมหาสาขมาทาย สุธมฺมา ภิกฺขุนี อิธาคจฺฉตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ

สา ภควโต จิตฺตํ วิทิตฺวา ตงฺขณญฺเญว พาราณสีราชธานิยา พฺรหฺมทตฺตราชานมาทาย มหาโพธิมุปคนฺตฺวา ทกฺขิณมหาสาขาย มโนสิลาเลขํ พฺรหฺมทตฺเตน ทาเปตฺวา ตํ สยํ ฉิชฺชิตฺวา กนกกฏาเห ฐิตํ โพธิสาขมาทาย ปญฺจสตภิกฺขุนีปริวารา เทวคณปริวุตา อิทฺธิยา เอตฺถ อาเนตฺวา มุนินฺเทน ปสาริเต ทกฺขิณกรตเล สสุวณฺณกฏาหํ มหาโพธิํ ฐเปสิฯ ตํ ภควา ชยนฺตรญฺโญ ทตฺวา เตน ตสฺมิํ สมเย ‘‘มหาสาลวน’’นฺติ สงฺขฺยํ คเต มหาเมฆวนุยฺยาเน มหาโพธิํ ปติฏฺฐาเปสิฯ เอวํ อิมสฺมิํ ทีเป ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ โพธิํ ปติฏฺฐาเปสิฯ ตํ สนฺธาย เอวมาห ‘‘อิมสฺมิญฺจ มหาราช ทีเป ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ โพธิ ปติฏฺฐาสี’’ติฯ

สรสรํสิชาลวิสฺสชฺชนเกนาติ สินิทฺธตาย รสวนฺตํ โอชวนฺตํ อภินวรํสิชาลํ วิสฺสชฺเชนฺเตนฯ อถ วา อิโต จิโต จ สํสรณโต สรสํ สชีวํ ชีวมานํ วิย รํสิชาลํ วิสฺสชฺเชนฺเตนฯ อถ วา สรสกาเล ธรมานกาเล พุทฺเธน วิย รํสิชาลํ มุญฺจนฺเตนาติ เอวเมตฺถ อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ เอกทิวเสเนว อคมาสีติ สมฺพนฺโธฯ ปญฺจหิ กญฺญาสเตหีติ อตฺตโน ปริจาริเกหิ ปญฺจหิ กญฺญาสเตหิฯ อุปสฺสยํ การาเปตฺวาติ ภิกฺขุนุปสฺสยํ การาเปตฺวาฯ อปฺเปสีติ เลขสาสนํ ปติฏฺฐาเปสิฯ เอวญฺจ อโวจาติ ราชสนฺเทสํ อปฺเปตฺวา เถรสฺส มุขสาสนํ วิญฺญาเปนฺโต เอวํ อโวจฯ อุทิกฺขตีติ อเปกฺขติ ปตฺเถติฯ

ฉินฺนหตฺถํ วิยาติ ฉินฺนหตฺถวนฺตํ วิยฯ ฉินฺนา หตฺถา เอตสฺสาติ ฉินฺนหตฺโถติ อญฺญปทตฺถสมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ ปพฺพชฺชาปุเรกฺขาราติ ปพฺพชฺชาภิมุขา, ปพฺพชฺชาย สญฺชาตาภิลาสา ‘‘กทา นุ โข ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ตตฺถ อุสฺสุกฺกมาปนฺนาติ วุตฺตํ โหติฯ มํ ปฏิมาเนตีติ มํ อุทิกฺขติฯ สตฺเถน ฆาตํ น อรหตีติ อสตฺถฆาตารหํฯ หิมวลาหกคพฺภนฺติ หิมปุณฺณวลาหกคพฺภํฯ ปาฏิหาริยวเสน ชาตํ หิมเมว ‘‘วลาหกคพฺภ’’นฺติปิ วทนฺติฯ โทณมตฺตาติ มคธนาฬิยา โสฬสนาฬิปฺปมาณาฯ

มคฺคนฺติ สตฺตโยชนิกํ มคฺคํฯ ปฏิชคฺคาเปตฺวาติ โสธาเปตฺวา, ขาณุกณฺฏกาทีนิ หราเปตฺวา ตตฺถ พหลวิปุลวาลุกํ โอกิราเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ กมฺมารวณฺณนฺติ รญฺโญ ปกติสุวณฺณการวณฺณํฯ

นวหตฺถปริกฺเขปนฺติ นวหตฺถปฺปมาโณ ปริกฺเขโป อสฺสาติ นวหตฺถปริกฺเขปํ, ปริกฺเขปโต นวหตฺถปฺปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปญฺจหตฺถุพฺเพธ’’นฺติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ติหตฺถวิกฺขมฺภนฺติ ติหตฺถปฺปมาณวิตฺถารํฯ สมุสฺสิตธชปฏากนฺติ อุสฺสาปิตนีลปีตาทิวิวิธธชปฏากํฯ นานารตนวิจิตฺตนฺติ ตตฺถ ตตฺถ รจิตนานารตเนหิ สุวิจิตฺตํฯ อเนกาลงฺการปฏิมณฺฑิตนฺติ ปสนฺนชนปูชิเตหิ หตฺถูปคาทีหิ นานาลงฺกาเรหิ สชฺชิตํฯ นานาวิธกุสุมสมากิณฺณนฺติ อุปหารวเสน อุปนีเตหิ นานปฺปกาเรหิ วณฺณคนฺธสมฺปนฺเนหิ ชลถลปุปฺเผหิ อากิณฺณํฯ อเนกตูริยสงฺฆุฏฺฐนฺติ อาตภวิตตาทิปญฺจงฺคิกตูริยสงฺโฆสิตํฯ อวเสสํ อทสฺสนํ อคมาสีติ เอตฺถ ‘‘หนฺท, มหาราช, ตยา คเหตพฺพา อยํ สาขา, ตสฺส อุปนิสฺสยภูโต อยํ ขนฺโธ, น มยํ ตยา คเหตพฺพา’’ติ วทนฺตา วิย อวเสสา สาขา สตฺถุ เตชสา อทสฺสนมคมํสูติ วทนฺติฯ ควกฺขชาลสทิสนฺติ ภาวนปุํสกํ, ชาลกวาฏสทิสํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เจลุกฺเขปสตสหสฺสานิ ปวตฺติํสูติ เตสํ เตสํ ชนานํ สีโสปริ ภมนฺตานํ อุตฺตราสงฺคเจลานํ อุกฺเขปสตสหสฺสานิ ปวตฺติํสูติ อตฺโถฯ มูลสเตนาติ ทสสุ เลขาสุ เอเกกาย ทส ทส หุตฺวา นิกฺขนฺตมูลสเตนฯ ทส มหามูลาติ ปฐมเลขาย นิกฺขนฺตทสมหามูลานิฯ

เทวทุนฺทุภิโย ผลิํสูติ เทวทุนฺทุภิโย ถนิํสุฯ เทวทุนฺทุภีติ จ น เอตฺถ กาจิ เภรี อธิปฺเปตา, อถ โข อุปฺปาตภาเวน อากาสคโต นิคฺโฆสสทฺโทฯ เทโวติ หิ เมโฆฯ ตสฺส หิ อจฺฉภาเวน อากาสวณฺณสฺส เทวสฺสาภาเวน สุกฺขคชฺชิตสญฺญิเต สทฺเท นิจฺฉรนฺเต เทวทุนฺทุภีติ สมญฺญา, ตสฺมา เทวทุนฺทุภิโย ผลิํสูติ เทโว สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชีติ วุตฺตํ โหติฯ ปพฺพตานํ นจฺเจหีติ ปถวีกมฺเปน อิโต จิโต จ ภมนฺตานํ ปพฺพตานํ นจฺเจหิฯ ยกฺขานํ หิงฺกาเรหีติ วิมฺหยชาตานํ ยกฺขานํ วิมฺหยปฺปกาสนวเสน ปวตฺเตหิ หิงฺการสทฺเทหิฯ ยกฺขา หิ วิมฺหยชาตา ‘‘หิํ หิ’’นฺติ สทฺทํ นิจฺฉาเรนฺติฯ ถุติชปฺเปหีติ ปสํสาวจเนหิฯ พฺรหฺมานํ อปฺโผฏเนหีติ ปีติโสมนสฺสชาตานํ พฺรหฺมานํ พาหายํ ปหรณสงฺขาเตหิ อปฺโผฏเนหิฯ ปีติโสมนสฺสชาตา หิ พฺรหฺมาโน วามหตฺถํ สมิญฺชิตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน พาหายํ ปหารํ เทนฺติฯ

เอกโกลาหลนฺติ เอกโต ปวตฺตโกลาหลํ ฯ เอกนินฺนาทนฺติ เอกโต ปวตฺตนิคฺโฆสํฯ ผลโต นิกฺขนฺตา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย อุชุกํ อุคฺคนฺตฺวา โอนมิตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตมุขวฏฺฏิํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺตีติ อาห ‘‘สกลจกฺกวาฬํ รตนโคปานสีวินทฺธํ วิย กุรุมานา’’ติฯ ตงฺขณโต จ ปน ปภุตีติ วุตฺตนเยน สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐิตสฺส มหาโพธิสฺส ฉพฺพณฺณรสฺมีนํ วิสฺสชฺชิตกาลโต ปภุติฯ หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐาสีติ สุวณฺณกฏาเหเนว สทฺธิํ อุคฺคนฺตฺวา หิโมทกปุณฺณํ วลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ปฐมํ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐิโตเยว หิ โพธิ ปจฺฉา วุตฺตปฺปการอจฺฉริยปฏิมณฺฑิโต หุตฺวา หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐาสิฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ปฐมํ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐหิ, ตโต หิมคพฺภสตฺตาหํ อภิเสกสตฺตาหญฺจ วีตินาเมตฺวา’’ติอาทิฯ ตโตเยว จ มหาวํเสปิ วุตฺตํ –

‘‘เอวํ สเตน มูลานํ, ตตฺเถสา คนฺธกทฺทเม;

ปติฏฺฐาสิ มหาโพธิ, ปสาเทนฺตี มหาชนํฯ

‘‘ตสฺสา ขนฺโธ ทสหตฺโถ, ปญฺจ สาขา มโนรมา;

จตุหตฺถา จตุหตฺถา, ทสฑฺฒผลมณฺฑิตาฯ

‘‘สหสฺสนฺตุ ปสาขานํ, สาขานํ ตาสมาสิ จ;

เอวํ อาสิ มหาโพธิ, มโนหรสิรินฺธราฯ

‘‘กฏาหมฺหิ มหาโพธิ, ปติฏฺฐิตกฺขเณ มหี;

อกมฺปิ ปาฏิหีรานิ, อเหสุํ วิวิธานิ จฯ

‘‘สยํ นาเทหิ ตูริยานํ, เทเวสุ มานุเสสุ จ;

สาธุการนินฺนาเทหิ, เทวพฺรหฺมคณสฺส จฯ

‘‘เมฆานํ มิคปกฺขีนํ, ยกฺขาทีนํ รเวหิ จ;

รเวหิ จ มหีกมฺเป, เอกโกลาหลํ อหุฯ

‘‘โพธิยา ผลปตฺเตหิ, ฉพฺพณฺณรํสิโย สุภา;

นิกฺขมิตฺวา จกฺกวาฬํ, สกลํ โสภยิํสุ จฯ

‘‘สกฏาหา มหาโพธิ, อุคฺคนฺตฺวาน ตโต นภํ;

อฏฺฐาสิ หิมคพฺภมฺหิ, สตฺตาหานิ อทสฺสนา’’ติฯ

ตสฺมา สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐิโตเยว โพธิ กฏาเหเนว สทฺธิ อุคฺคนฺตฺวา หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐาสีติ เวทิตพฺพํฯ

เหฏฺฐา ปน ภควโต อธิฏฺฐานกฺกมํ ทสฺเสนฺเตน ยํ วุตฺตํ –

‘‘ภควา กิร มหาปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน ลงฺกาทีเป มหาโพธิปติฏฺฐาปนตฺถาย อโสกมหาราชา มหาโพธิคฺคหณตฺถํ คมิสฺสติ, ตทา มหาโพธิสฺส ทกฺขิณสาขา สยเมว ฉิชฺชิตฺวา สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐาตูติ อธิฏฺฐาสิ, อิทเมกมธิฏฺฐานํฯ

‘‘ตตฺถ ปติฏฺฐานกาเล จ ‘มหาโพธิ หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา ติฏฺฐตู’ติ อธิฏฺฐาสิ, อิทํ ทุติยมธิฏฺฐานํฯ

‘‘สตฺตเม ทิวเส หิมวลาหกคพฺภโต โอรุยฺห สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐหนฺโต ปตฺเตหิ จ ผเลหิ จ ฉพฺพณฺณรสฺมิโย มุญฺจตูติ อธิฏฺฐาสิ, อิทํ ตติยมธิฏฺฐาน’’นฺติฯ

ตํ อิมินา น สเมติฯ ตตฺถ หิ ปฐมํ หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปจฺฉา สตฺตเม ทิวเส หิมวลาหกคพฺภโต โอรุยฺห ฉพฺพณฺณรํสิวิสฺสชฺชนํ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐหนญฺจ วุตฺตํ, ตสฺมา อฏฺฐกถาย ปุพฺเพนาปรํ น สเมติฯ มหาวํเส ปน อธิฏฺฐาเนปิ ปฐมํ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐหนํ ปจฺฉาเยว ฉพฺพณฺณรํสิวิสฺสชฺชนํ หิมวลาหกคพฺภปวิสนญฺจฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปรินิพฺพานมญฺจมฺหิ, นิปนฺเนน ชิเนน หิ;

กตํ มหาอธิฏฺฐานํ, ปญฺจกํ ปญฺจจกฺขุนาฯ

‘‘คยฺหมานา มหาโพธิ-สาขาโสเกน ทกฺขิณา;

ฉิชฺชิตฺวาน สยํเยว, ปติฏฺฐาตุ กฏาหเกฯ

‘‘ปติฏฺฐหิตฺวา สา สาขา, ฉพฺพณฺณรสฺมิโย สุภา;

ราชยนฺตี ทิสา สพฺพา, ผลปตฺเตหิ มุญฺจตุฯ

‘‘สสุวณฺณกฏาหา สา, อุคฺคนฺตฺวาน มโนรมา;

อทิสฺสมานา สตฺตาหํ, หิมคพฺภมฺหิ ติฏฺฐตู’’ติฯ

โพธิวํเสปิ จ อยเมว อธิฏฺฐานกฺกโม วุตฺโต, ตสฺมา อฏฺฐกถายํ วุตฺโต อธิฏฺฐานกฺกโม ยถา ปุพฺเพนาปรํ น วิรุชฺฌติ, ตถา วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพฯ

หิมญฺจ ฉพฺพณฺณรํสิโย จ อาวตฺติตฺวา มหาโพธิเมว ปวิสิํสูติ มหาโพธิํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตํ หิมญฺจ โพธิโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณรสฺมิโย จ อาวตฺติตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา โพธิเมว ปวิสิํสุ, โพธิปวิฏฺฐา วิย หุตฺวา อนฺตรหิตาติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ ปน ‘‘หิมญฺจ รํสิโย จา’’ติ อยเมว ปาโฐ สตโสธิตสมฺมเต โปราณโปตฺถเก เสเสสุ จ สพฺพโปตฺถเกสุ ทิสฺสติฯ มหาวํเสปิ เจตํ วุตฺตํ –

‘‘อตีเต ตมฺหิ สตฺตาเห, สพฺเพ หิมวลาหกา;

ปวิสิํสุ มหาโพธิํ, สพฺพา ตา รํสิโยปิ จา’’ติฯ

เกนจิ ปน ‘‘ปญฺจ รํสิโย’’ติ ปาฐํ ปริกปฺเปตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘สพฺพทิสาหิ ปญฺจ รสฺมิโย อาวตฺติตฺวาติ ปญฺจหิ ผเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา ปญฺจ, ตา ปน ฉพฺพณฺณาวา’’ติ, ตํ ตสฺส สมฺโมหวิชมฺภิตมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริปุณฺณขนฺธสาขาปสาขปญฺจผลปฏิมณฺฑิโตติ ปริปุณฺณขนฺธสาขาปสาขาหิ เจว ปญฺจหิ จ ผเลหิ ปฏิมณฺฑิโต, สมนฺตโต วิภูสิโตติ อตฺโถฯ อภิเสกํ ทตฺวาติ อโนตตฺโตทเกน อภิเสกํ ทตฺวาฯ มหาโพธิฏฺฐาเนเยว อฏฺฐาสีติ โพธิสมีเปเยว วสิฯ

ปุพฺพกตฺติกปวารณาทิวเสติ อสฺสยุชมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปุณฺณมิยํฯ จาตุทฺทสีอุโปสถตฺตา ทฺวิสตฺตาเห ชาเต อุโปสโถ สมฺปตฺโตติ อาห ‘‘กาฬปกฺขสฺส อุโปสถทิวเส’’ติ, อสฺสยุชมาสกาฬปกฺขสฺส จาตุทฺทสีอุโปสเถติ อตฺโถฯ ปาจีนมหาสาลมูเล ฐเปสีติ นครสฺส ปาจีนทิสาภาเค ชาตสฺส มหาสาลรุกฺขสฺส เหฏฺฐา มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตตฺถ ฐเปสิฯ สตฺตรสเม ทิวเสติ ปาฏิปททิวสโต ทุติยทิวเสฯ กตฺติกฉณปูชํ อทฺทสาติ กตฺติกฉณวเสน โพธิสฺส กริยมานํ ปูชํ สุมนสามเณโร อทฺทส, ทิสฺวา จ อาคโต สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ตํ สนฺธาเยว จ เถโร โพธิอาหรณตฺถํ เปเสสิฯ

อฏฺฐารส เทวตากุลานีติ มหาโพธิํ ปริวาเรตฺวา ฐิตนาคยกฺขาทิเทวตากุลานิ ทตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

อมจฺจกุลานิ โพธิสฺส กตฺตพฺพวิจารณตฺถาย อทาสิ, พฺราหฺมณกุลานิ โลกสมฺมตตฺตา อุทกาสิญฺจนตฺถาย อทาสิ, กุฏุมฺพิยกุลานิ โพธิสฺส กตฺตพฺพปูโชปกรณโคปนตฺถาย อทาสิฯ ‘‘โคปกา ราชกมฺมิโน ตถา ตรจฺฉา’’ติ มหาคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘โคปกกุลานิ โพธิสิญฺจนตฺถํ ขีรเธนุปาลนตฺถาย ตรจฺฉกุลานิ กาลิงฺคกุลานิ วิสฺสาสิกานิ ปธานมนุสฺสกุลานี’’ติ วุตฺตํฯ กาลิงฺคกุลานีติ เอตฺถ ‘‘อุทกาทิคาหกา กาลิงฺคา’’ติ มหาคณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ‘‘กลิงฺเคสุ ชนปเท ชาติสมฺปนฺนกุลํ กาลิงฺคกุล’’นฺติ เกจิฯ อิมินา ปริวาเรนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ, อิมินา วุตฺตปฺปการปริวาเรน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ วิญฺฌาฏวิํ สมติกฺกมฺมาติ ราชา สยมฺปิ มหาโพธิสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺโต เสนงฺคปริวุโต ถลปเถน คจฺฉนฺโต วิญฺฌาฏวิํ นาม อฏวิํ อติกฺกมิตฺวาฯ ตามลิตฺติํ อนุปฺปตฺโตติ ตามลิตฺติํ นาม ติตฺถํ สมฺปตฺโตฯ อิทมสฺส ตติยนฺติ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐิตมหาโพธิสฺส รชฺชสมฺปทานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตโต ปุพฺเพ ปเนส เอกวารํ สทฺธาย สกลชมฺพุทีปรชฺเชน มหาโพธิํ ปูเชสิเยว, ตสฺมา เตน สทฺธิํ จตุตฺถมิทํ รชฺชสมฺปทานํฯ มหาโพธิํ ปน ยสฺมิํ ยสฺมิํ ทิวเส รชฺเชน ปูเชสิ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทิวเส สกลชมฺพุทีปรชฺชโต อุปฺปนฺนํ อายํ คเหตฺวา มหาโพธิปูชํ กาเรสิฯ

มาคสิรมาสสฺสาติ มิคสิรมาสสฺสฯ ปฐมปาฏิปททิวเสติ สุกฺกปกฺขปาฏิปททิวเสฯ ตญฺหิ กณฺหปกฺขปาฏิปททิวสํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ปฐมปาฏิปททิวส’’นฺติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ อิมสฺมิํ ทีเป ปวตฺตมานโวหารํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ ตตฺถ ปน ปุณฺณมิโต ปฏฺฐาย ยาว อปรา ปุณฺณมี, ตาว เอโก มาโสติ โวหารสฺส ปวตฺตตฺตา เตน โวหาเรน ‘‘ทุติยปาฏิปททิวเส’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ตตฺถ หิ กณฺหปกฺขปาฏิปททิวสํ ‘‘ปฐมปาฏิปท’’นฺติ วุจฺจติฯ อุกฺขิปิตฺวาติ มหาสาลมูเล ทินฺเนหิ โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหิ สทฺธิํ อุกฺขิปิตฺวาติ วทนฺติฯ คจฺฉติ วตเรติ เอตฺถ อเรติ เขเทฯ เตเนวาห ‘‘กนฺทิตฺวา’’ติ, โพธิยา อทสฺสนํ อสหมาโน โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวาติ อตฺโถฯ สรสรํสิชาลนฺติ เอตฺถ ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มหาโพธิสมารุฬฺหาติ มหาโพธินา สมารุฬฺหาฯ

ปสฺสโต ปสฺสโตติ อนาทเร สามิวจนํ, ปสฺสนฺตสฺเสวาติ อตฺโถ ฯ มหาสมุทฺทตลํ ปกฺขนฺตาติ มหาสมุทฺทสฺส อุทกตลํ ปกฺขนฺทิฯ สมนฺตา โยชนนฺติ สมนฺตโต เอเกเกน ปสฺเสน โยชนปฺปมาเณ ปเทเสฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ วีจิโย วูปสนฺตาติ วีจิโย น อุฏฺฐหิํสุ, นาเหสุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปวชฺชิํสูติ วิรวิํสุ, นาทํ ปวตฺตยิํสูติ อตฺโถฯ รุกฺขาทิสนฺนิสฺสิตาหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปพฺพตาทิสนฺนิสฺสิตา เทวตา สงฺคณฺหาติฯ

สุปณฺณรูเปนาติ สุปณฺณสทิเสน รูเปนฯ นาคกุลานิ สนฺตาเสสีติ มหาโพธิคฺคหณตฺถํ อาคตานิ นาคกุลานิ สนฺตาเสสิ, เตสํ ภยํ อุปฺปาเทตฺวา ปลาเปสีติ วุตฺตํ โหติฯ ตทา หิ สมุทฺทวาสิโน นาคา มหาโพธิํ คเหตุํ วาตวสฺสนฺธการาทีหิ มหนฺตํ วิกุพฺพนํ อกํสุฯ ตโต สงฺฆมิตฺตตฺเถรี ครุฬวณฺณํ มาเปตฺวา เตน ครุฬรูเปน อากาสํ ปูรยมานา สิขามรีจิชาเลน คคนํ เอกนฺธการํ กตฺวา ปกฺขปฺปหารวาเตน มหาสมุทฺทํ อาโลเฬตฺวา สํวฏฺฏชลธินาทสทิเสน รเวน นาคานํ หทยานิ ภินฺทนฺตี วิย ตาเสตฺวา นาเค ปลาเปสิฯ เต จ อุตฺรสฺตรูปา นาคา อาคนฺตฺวาติ เต จ วุตฺตนเยน อุตฺตาสิตา นาคา ปุน อาคนฺตฺวาฯ ตํ วิภูตินฺติ ตํ อิทฺธิปาฏิหาริยสงฺขาตํ วิภูติํ, ตํ อจฺฉริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เถรี ยาจิตฺวาติ ‘‘อยฺเย, อมฺหากํ ภควา มุจลินฺทนาคราชสฺส โภคาวลิํ อตฺตโน คนฺธกุฏิํ กตฺวา สตฺตาหํ ตสฺส สงฺคหํ อกาสิฯ อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส เนรญฺชรานทีตีเร อตฺตโน อุจฺฉิฏฺฐปตฺตํ มหากาฬนาคสฺส วิสฺสชฺเชสิฯ อุรุเวลนาเคน มาปิตํ วิสธูมทหนํ อคเณตฺวา ตสฺส สรณสีลาภรณมทาสิฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ เปเสตฺวา นนฺโทปนนฺทนาคราชานํ ทเมตฺวา นิพฺพิสํ อกาสิฯ เอวํ โส โลกนายโก อมฺหากํ อุปการโก, ตฺวมฺปิ โน โทสมสฺสริตฺวา มุหุตฺตํ มหาโพธิํ วิสฺสชฺเชตฺวา นาคโลกสฺส สคฺคโมกฺขมคฺคํ สมฺปาเทหี’’ติ เอวํ ยาจิตฺวาฯ มหาโพธิวิโยคทุกฺขิโตติ มหาโพธิวิโยเคน ทุกฺขิโต สญฺชาตมานสิกทุกฺโขฯ กนฺทิตฺวาติ อิมสฺส ปริยายวจนมตฺตํ โรทิตฺวาติ, คุณกิตฺตนวเสน วา ปุนปฺปุนํ โรทิตฺวา, วิลาปํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

อุตฺตรทฺวารโตติ อนุราธปุรสฺส อุตฺตรทฺวารโตฯ มคฺคํ โสธาเปตฺวาติ ขาณุกณฺฏกาทีนํ อุทฺธราปนวเสน มคฺคํ โสธาเปตฺวาฯ

อลงฺการาเปตฺวาติ วาลุกาทีนํ โอกิราปนาทิวเสน สชฺเชตฺวาฯ สมุทฺทสาลวตฺถุสฺมินฺติ สมุทฺทาสนฺนสาลาย วตฺถุภูเต ปเทเสฯ ตสฺมิํ กิร ปเทเส ฐิเตหิ สมุทฺทสฺส ทิฏฺฐตฺตา ตํ อจฺฉริยํ ปกาเสตุํ ตตฺถ เอกา สาลา กตาฯ สา นาเมน ‘‘สมุทฺทาสนฺนสาลา’’ติ ปากฏา ชาตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สมุทฺทาสนฺนสาลาย, ฐาเน ฐตฺวา มหณฺณเว;

อาคจฺฉนฺตํ มหาโพธิํ, มหาเถริทฺธิยาทฺทสฯ

‘‘ตสฺมิํ ฐาเน กตา สาลา, ปกาเสตุํ ตมพฺภุตํ;

‘สมุทฺทาสนฺนสาลา’ติ, นาเมนาสิธ ปากฏา’’ติฯ

ตาย วิภูติยาติ ตาย วุตฺตปฺปการาย ปูชาสกฺการาทิสมฺปตฺติยาฯ เถรสฺสาติ มหามหินฺทตฺเถรสฺสฯ มคฺคสฺส กิร อุโภสุ ปสฺเสสุ อนฺตรนฺตรา ปุปฺเผหิ กูฏาคารสทิสสณฺฐานานิ ปุปฺผเจติยานิ การาเปสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘อนฺตรนฺตเร ปุปฺผอคฺฆิยานิ ฐเปนฺโต’’ติฯ อาคโต วตเรติ เอตฺถ อเรติ ปสํสายํ, สาธุ วตาติ อตฺโถฯ โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหีติ อฏฺฐหิ อมจฺจกุเลหิ อฏฺฐหิ จ พฺราหฺมณกุเลหีติ เอวํ โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหิฯ สมุทฺทตีเร มหาโพธิํ ฐเปตฺวาติ สมุทฺทเวลาตเล อลงฺกตปฺปฏิยตฺเต รมณีเย มณฺฑเป มหาโพธิํ ฐเปตฺวาฯ เอวํ ปน กตฺวา สกลตมฺพปณฺณิรชฺเชน มหาโพธิํ ปูเชตฺวา โสฬสนฺนํ กุลานํ รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา สยํ โทวาริกฏฺฐาเน ฐตฺวา ตโย ทิวเส อเนกปฺปการํ ปูชํ การาเปสิฯ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีณิ ทิวสานี’’ติอาทิมาหฯ รชฺชํ วิจาเรสีติ รชฺชํ วิจาเรตุํ วิสฺสชฺเชสิ, โสฬสหิ วา ชาติสมฺปนฺนกุเลหิ รชฺชํ วิจาราเปสีติ อตฺโถฯ จตุตฺเถ ทิวเสติ มิคสิรมาสสฺส สุกฺกปกฺขทสมิยํฯ

อนุปุพฺเพน อนุราธปุรํ สมฺปตฺโตติ ทสมิยํ อลงฺกตปฺปฏิยตฺตรเถ มหาโพธิํ ฐเปตฺวา อุฬารปูชํ กุรุมาโน ปาจีนปสฺสวิหารสฺส ปติฏฺฐาตพฺพฏฺฐานมาเนตฺวา ตตฺถ สงฺฆสฺส ปาตราสํ ปวตฺเตตฺวา มหินฺทตฺเถเรน ภาสิตํ นาคทีเป ทสพเลน กตํ นาคทมนํ สุตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน นิสชฺชาทินา ปริภุตฺตฏฺฐาเนสุ ถูปาทีหิ สกฺการํ กริสฺสามี’’ติ สญฺญาณํ กาเรตฺวา ตโต อาหริตฺวา ตวกฺกพฺราหฺมณสฺส คามทฺวาเร ฐเปตฺวา ปูเชตฺวา เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ปูชํ กตฺวา อิมินา อนุกฺกเมน อนุราธปุรํ สมฺปตฺโตฯ จาตุทฺทสีทิวเสติ มิคสิรมาสสฺเสว สุกฺกปกฺขจาตุทฺทเสฯ วฑฺฒมานกจฺฉายายาติ ฉายาย วฑฺฒมานสมเย, สายนฺหสมเยติ วุตฺตํ โหติฯ สมาปตฺตินฺติ ผลสมาปตฺติํฯ ติลกภูเตติ อลงฺการภูเตฯ ราชวตฺถุทฺวารโกฏฺฐกฏฺฐาเนติ ราชุยฺยานสฺส ทฺวารโกฏฺฐกฏฺฐาเนฯ ‘‘สกลรชฺชํ มหาโพธิสฺส ทินฺนปุพฺพตฺตา อุปจารตฺถํ ราชา โทวาริกเวสํ คณฺหี’’ติ วทนฺติฯ

อนุปุพฺพวิปสฺสนนฺติ อุทยพฺพยาทิอนุปุพฺพวิปสฺสนํฯ ปฏฺฐเปตฺวาติ อารภิตฺวาฯ อตฺถงฺคมิเตติ อตฺถงฺคเตฯ ‘‘สห โพธิปติฏฺฐาเนนา’’ติ วตฺตพฺเพ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา ‘‘สห โพธิปติฏฺฐานา’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ กตํฯ สติ หิ สหโยเค กรณวจเนน ภวิตพฺพํฯ มหาปถวี อกมฺปีติ จ อิทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ, อญฺญานิปิ อเนกานิ อจฺฉริยานิ อเหสุํเยวฯ ตถา หิ สห โพธิปติฏฺฐาเนน อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี อกมฺปิ, ตานิ มูลานิ กฏาหมุขวฏฺฏิโต อุคฺคนฺตฺวา ตํ กฏาหํ วินนฺธนฺตา ปถวีตลโมตริํสุ, สมนฺตโต ทิพฺพกุสุมานิ วสฺสิํสุ, อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชิํสุ, มหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา วุฏฺฐิธารมกาสิ, อากาสปเทสา วิรวิํสุ, วิชฺชุลตา นิจฺฉริํสุฯ เทวตา สาธุการมทํสุ, สมาคตา สกลทีปวาสิโน คนฺธมาลาทีหิ ปูชยิํสุ, คหิตมกรนฺทา มนฺทมารุตา วายิํสุ, สมนฺตโต ฆนสีตลหิมวลาหกา มหาโพธิํ ฉาทยิํสุฯ เอวํ โพธิ ปถวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา หิมคพฺเภ สนฺนิสีทิตฺวา สตฺตาหํ โลกสฺส อทสฺสนํ อคมาสิฯ หิมคพฺเภ สนฺนิสีทีติ หิมคพฺภสฺส อนฺโต อฏฺฐาสิฯ วิปฺผุรนฺตาติ วิปฺผุรนฺตา อิโต จิโต จ สํสรนฺตาฯ นิจฺฉริํสูติ นิกฺขมิํสุฯ ทสฺสิํสูติ ปญฺญายิํสุฯ สพฺเพ ทีปวาสิโนติ สพฺเพ ตมฺพปณฺณิทีปวาสิโนฯ อุตฺตรสาขโต เอกํ ผลนฺติ อุตฺตรสาขาย ฐิตํ เอกํ ผลํฯ ‘‘ปาจีนสาขาย เอกํ ผล’’นฺติปิ เกจิฯ มหาอาสนฏฺฐาเนติ ปุพฺพปสฺเส มหาสิลาสเนน ปติฏฺฐิตฏฺฐาเนฯ อิสฺสรนิมฺมานวิหาเรติ อิสฺสรนิมฺมานสงฺขาเต กสฺสปคิริวิหาเรฯ ‘‘อิสฺสรนิมฺมานวิหาเร’’ติ หิ ปุพฺพสงฺเกตวเสน วุตฺตํ, อิทานิ ปน โส วิหาโร ‘‘กสฺสปคิรี’’ติ ปญฺญาโตฯ ‘‘อิสฺสรสมณาราเม’’ติปิ เกจิ ปฐนฺติฯ ตถา จ วุตฺตํ –

‘‘ตวกฺกพฺราหฺมณคาเม , ถูปาราเม ตเถว จ;

อิสฺสรสมณาราเม, ปฐเม เจติยงฺคเณ’’ติฯ

โยชนิยอาราเมสูติ อนุราธปุรสฺส สมนฺตา โยชนสฺส อนฺโต กตอาราเมสุฯ สมนฺตา ปติฏฺฐิเต มหาโพธิมฺหีติ สมฺพนฺโธฯ อนุราธปุรสฺส สมนฺตา เอวํ ปุตฺตนตฺตุปรมฺปราย มหาโพธิมฺหิ ปติฏฺฐิเตติ อตฺโถฯ โลหปาสาทฏฺฐานํ ปูเชสีติ โลหปาสาทสฺส กตฺตพฺพฏฺฐานํ ปูเชสิฯ ‘‘กิญฺจาปิ โลหปาสาทํ เทวานํปิยติสฺโสเยว มหาราชา กาเรสฺสติ, ตถาปิ ตสฺมิํ สมเย อภาวโต ‘อนาคเต’ติ วุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘ทุฏฺฐคามณิอภเยเนว การิโต โลหปาสาโท’’ติ วทนฺติฯ มูลานิ ปนสฺส น ตาว โอตรนฺตีติ อิมินา, มหาราช, อิมสฺมิํ ทีเป สตฺถุสาสนํ ปติฏฺฐิตมตฺตเมว อโหสิ, น ตาว สุปติฏฺฐิตนฺติ ทสฺเสติ, อสฺส สตฺถุสาสนสฺส มูลานิ ปน น ตาว โอติณฺณานีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โอตรนฺตีติ หิ อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํฯ เตเนวาห ‘‘กทา ปน ภนฺเต มูลานิ โอติณฺณานิ นาม ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ โย อมจฺโจ จตุปณฺณาสาย เชฏฺฐกกนิฏฺฐภาตุเกหิ สทฺธิํ เจติยคิริมฺหิ ปพฺพชิโต, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มหาอริฏฺโฐ ภิกฺขู’’ติฯ เมฆวณฺณาภยสฺส อมจฺจสฺส ปริเวณฏฺฐาเนติ เมฆวณฺณาภยสฺส รญฺโญ อมจฺเจน กตฺตพฺพสฺส ปริเวณสฺส วตฺถุภูเต ฐาเนฯ มณฺฑปปฺปการนฺติ มณฺฑปสทิสํฯ สทิสตฺถมฺปิ หิ ปการสทฺทํ วณฺณยนฺติฯ สาสนสฺส มูลานิ โอตรนฺตานิ ปสฺสิสฺสามีติ อิมินา สาสนสฺส สุฏฺฐุ ปติฏฺฐานาการํ ปสฺสิสฺสามีติ ทีเปติฯ

เมฆวิรหิตสฺส นิมฺมลสฺเสว อากาสสฺส วิรวิตตฺตา ‘‘อากาสํ มหาวิรวํ รวี’’ติ วุตฺตํฯ ปจฺเจกคณีหีติ วิสุํ วิสุํ คณาจริเยหิฯ ปจฺเจกํ คณํ เอเตสํ อตฺถีติ ปจฺเจกคณิโนฯ

ยถา เวชฺโช คิลาเนสุ กรุณาย ติกิจฺฉนเมว ปุรกฺขตฺวา วิคตจฺฉนฺทโทโส ชิคุจฺฉนีเยสุ วเณสุ คุยฺหฏฺฐาเนสุ จ เภสชฺชเลปนาทินา ติกิจฺฉนเมว กโรติ, เอวํ ภควาปิ กิเลสพฺยาธิปีฬิเตสุ สตฺเตสุ กรุณาย เต สตฺเต กิเลสพฺยาธิทุกฺขโต โมเจตุกาโม อวตฺตพฺพารหานิ คุยฺหฏฺฐานนิสฺสิตานิปิ อสปฺปายานิ วทนฺโต วินยปญฺญตฺติยา สตฺตานํ กิเลสพฺยาธิํ ติกิจฺฉติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺถุ กรุณาคุณปริทีปก’’นฺติฯ อนุสิฏฺฐิกรานนฺติ อนุสาสนีกรานํ, เย ภควโต อนุสาสนิํ สมฺมา ปฏิปชฺชนฺติ, เตสนฺติ อตฺโถฯ กายกมฺมวจีกมฺมวิปฺผนฺทิตวินยนนฺติ กายวจีทฺวาเรสุ อชฺฌาจารวเสน ปวตฺตสฺส กิเลสวิปฺผนฺทิตสฺส วินยนกรํฯ

ราชิโนติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, ราชานมนุสาสิํสูติ อตฺโถฯ อาโลกนฺติ ญาณาโลกํฯ นิพฺพายิํสุ มเหสโยติ เอตฺถ มหามหินฺทตฺเถโร ทฺวาทสวสฺสิโก หุตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปํ สมฺปตฺโต, ตตฺถ ทฺเว วสฺสานิ วสิตฺวา วินยํ ปติฏฺฐเปสิฯ ทฺวาสฏฺฐิวสฺสิโก หุตฺวา ปรินิพฺพุโตติ วทนฺติฯ

เตสํ เถรานํ อนฺเตวาสิกาติ เตสํ มหามหินฺทตฺเถรปฺปมุขานํ เถรานํ อนฺเตวาสิกาฯ ติสฺสทตฺตาทโย ปน มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกา, ตสฺมา ติสฺสทตฺตกาฬสุมนทีฆสุมนาทโย มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกา จาติ โยเชตพฺพํฯ อนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกาติ อุภยถา วุตฺตอนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกาฯ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการาติ –

‘‘ตโต มหินฺโท อิฏฺฏิโย, อุตฺติโย สมฺพโล ตถา;

ภทฺทนาโม จ ปณฺฑิโตฯ

‘‘เอเต นาคา มหาปญฺญา, ชมฺพุทีปา อิธาคตา;

วินยํ เต วาจยิํสุ, ปิฏกํ ตมฺพปณฺณิยาฯ

‘‘นิกาเย ปญฺจ วาเจสุํ, สตฺต เจว ปกรเณ;

ตโต อริฏฺโฐ เมธาวี, ติสฺสทตฺโต จ ปณฺฑิโตฯ

‘‘วิสารโท กาฬสุมโน, เถโร จ ทีฆนามโก’’ติฯ –

เอวมาทินา ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการา อาจริยปรมฺปราฯ

อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วินยานิสํสกถาวณฺณนา

เอตฺตาวตา จ ‘‘เกนาภต’’นฺติ อิมํ ปญฺหํ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา อิทานิ ‘‘กตฺถ ปติฏฺฐิต’’นฺติ อิมํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต อาห ‘‘กตฺถ ปติฏฺฐิต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ เตลมิวาติ สีหเตลมิวฯ อธิมตฺตสติคติธีติมนฺเตสูติ เอตฺถ สตีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ธารณกสติฯ คตีติ อุคฺคณฺหนกคติฯ ธีตีติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา คณฺหนกญาณํฯ คตีติ วา ปญฺญาคติฯ ธีตีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนวีริยํ สชฺฌายนวีริยํ ธารณวีริยญฺจฯ ลชฺชีสูติ ปาปชิคุจฺฉนกลกฺขณาย ลชฺชาย สมนฺนาคเตสุฯ กุกฺกุจฺจเกสูติ อณุมตฺเตสุปิ วชฺเชสุ โทสทสฺสาวิตาย กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺจการีสุฯ สิกฺขากาเมสูติ อธิสีลออจิตฺตอธิปญฺญาวเสน ติสฺโส สิกฺขา กามยมาเนสุ สมฺปิยายิตฺวา สิกฺขนฺเตสุฯ

อกตฺตพฺพโต นิวาเรตฺวา กตฺตพฺเพสุ ปติฏฺฐาปนโต มาตาปิตุฏฺฐานิโยติ วุตฺตํฯ อาจารโคจรกุสลตาติ เวฬุทานาทิมิจฺฉาชีวสฺส กายปาคพฺภิยาทีนญฺจ อกรเณน สพฺพโส อนาจารํ วชฺเชตฺวา ‘‘กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม’’ติ (วิภ. 511) เอวํ วุตฺตภิกฺขุสารุปฺปอาจารสมฺปตฺติยา เวสิยาทิอโคจรํ วชฺเชตฺวา ปิณฺฑปาตาทิอตฺถํ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺฐานสงฺขาตโคจเรน จ สมฺปนฺนตฺตา สมณาจาเรสุ เจว สมณโคจเรสุ จ กุสลตาฯ อปิจ โย ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว สปฺปติสฺโส สพฺรหฺมจารีสุ สคารโว สปฺปติสฺโส หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญู ชาคริยมนุยุตฺโต สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ อารทฺธวีริโย ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ อาภิสมาจาริเกสุ สกฺกจฺจการี ครุจิตฺตีการพหุโล วิหรติ, อยํ วุจฺจติ อาจาโรฯ

โคจโร ปน อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติ ติวิโธฯ